Шагаа байырлалынын сценарийи
«Шагаа байырлалынын сценарийи» документинде тыва улусунун уникалдуу улуттук оюндары, байырлашы жана аларды ата-энелерден муундан-муунга өткөрүп берүү тууралуу чандаштыруучу маалыматтар бериле жатат. Бул сценарий аркылуу чакан уругдар, улус, жана башка коомдук топтор өзүнүн таланттарын көрсөтүп, салттуу оюндарды жандандырып, улусунун маданиятын сактап калууга үндөйт.
Шагаа байырлалы болгон жерде, адамдардын бири-бири менен аралашуусунун, баарлашуусунун мааниси зор. Бул документте көрсөтүлгөн улуттук оюндар, түрдүү ритуалдар, шагаа атлеттикасы жана башка жашоонун аспекттери – барыбыздын бириккен ата-бабаларыбыздын мурасы. Бүгүнкү күндө улуттун каада-салттарын улантуу, ата-бабалардын байырлашы аркылуу, жаш муундарды тарбиялап, силердин уругуңарды кеңири жайылтуу үчүн маанилүү.
Сценарийди ойлоп чыгаруучу бул документ улуттук ички саватка, тыва чолукшууру (чолук) оюнусуна, жана улус чараштарына негизделген. Улуг назылыктарга өтүп, ар бир тойдон, той-аштан кийин үй-бүлө жана бир бөтөн ырым бөлуп берген тарыхый мааниси бар, атти, адаттарына таандык.
Шагаа тууралуу дагы маалымат алуу, анын ичинде ыры, бий, оюндар, жана башкалар тыва улусунун маданиятындагы маанилүү элемент болуп саналат. Чагылганда байырлалдар, улуттук оюндар, тыва чолукшууру – бардыгы коомдогу ынтымакты жана биримдикти жандандырууга багытталган. Бул документти пайдаланып, тыва улусунун маданиятын, спортун, жана ыры-көз караштарын жандап, жаш муундарга өткөн мурасын түшүндүрүүгө мүмкүнчүлүк аласыз.
Шагаа байырлалынын сценарийи
Сорулгазы: 1. Чоннун национал байырлалынын дугайында уругларга билиндирер.
2. Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак чоруун, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер.
3. Национал оюннарнын хевирлери-биле таныштырып, ойнадыр.
Байырлалдын чорудуу
Организастыг кезээ
Тыва аялгалар аяар дынналып турда, башкы эгелээр.
Шагаа деп чул? Шагаа дээрге Чаа чылды уткуурунун байырлалы. Шагаа дээрге чаагай сеткилдин, чаа хуннун, чараш чанчылдарнын, амданныг арбын аъш-чемнин байырлалы болгай. Чонувустун салгал дамчып келген ханы уткалыг ужур-чанчылдары-дыр.Бистин торээн чер-чуртувустун куруне чергелиг байырлалы. (Ыры «Шагаа»)
Чаа чылдын амыр-мендизин айтыржыры, кижи бурузу бот-боттарынга ылангыя улуг назылыгларга чаагай кузээшкиннерни чедиржири болур. Чолукшууру тускай сагылгалыг: аныяк кижи улуунун чунган холдарынын адыжынга алдыыртан ору дегзип, амыр-мендизин айтырып, чаагай кузээшкин кылыр. Ынчалдыр чолугушкаш, улуг назылыг кижилерге хундуткелди коргускени ол болур. (уруглар шупту)
Чаагай час-даа чоокшулады,
Шагаа – Чаа чыл моорлап келди
Чалыы, кырган менди солчуп,
Чазык-хоглуг чолукшуп тур.
«Шагаада чолукшуп алган улус аразында алгышпас» деп улегер чугаа безин бар. Ам бистин мурнувуска Сат Ай-кыс «Шайывыс» деп ырыны бараалгадып бээр-дир. (Ыры «Шайывыс»)
Тыва чонум чанчылдары
Тывызыксыг аажок чараш
Шаандан тура чанчыл болган
Шагаа деп бир байырлал бар.
Шагаа дээрге тыва чоннун
Чаагай сузук чанчылы-дыр
Айнын чаазын хуннун эртенин
Алгап йорээн байыры-дыр
Тыва чанчыл езугаар огге кирген кижиге ыяап шай кудар чораан. Чорумал-даа кижини, таныыр, танывас дизе, бир домей хундулээр чанчылдыг.
Тыва эгээртинмес эртине байлактыг, кайгамчыктыг чараш бойдус чурумалдыг Танды сынмас ан-менниг, хараган дег хой мал-маганныг, хоомей, сыгыт, каргыраа чурту болган чер. Тыва чернин база бир онзагай байлаа – оон 7 чузун малы болур. Ол дээрге Тожу, Тере-Холдун ивизи, Эрзин Тестин тевези, Монгун-Тайга, Бай-Тайганын сарлыы база хой кезии кожууннарда азырап турар аът, инек, хой, ошку-дур. «Инектиг кижи тодуг, хойлуг кижи каас».
Хойда чуу боор барыктыг – дээр
Хоозун соске бузуревес
Хоюган-даа, ыраачал-даа
Хоюн кончуг болдур ийин.
Чымчак дукке, чаглыг эътке
«Чыргаар мен» деп кузезинзе
Карак салбас кадат херек
Халалыг мал, хой-ла болгай.
Айым чаазында
Хунум эртезинде
Эрги чылды удеп тур мен
Чаа чылды уткуп тур мен.
Шаандан тура тыва кижи
Шагаа кээрге ооруур чораан
Кузелдери бодарай бээр
Хуну кылдыр тейлээр чораан.
Аас-кежии
Арыг-чолу
Тывавыска чаларазын.
Бистин черде хой ажылын хой кезии кожууннар чорудуп турар. Хойнун озулдези, шыдамыы одар-белчиир солчулгазындан дыка хамааржыр. Ынчангаш малчыннар чазаглаар, кузеглээр, кыштаар, чайлаглаар хонаштарлыг болур. Чайын хойлар чер оъттаар, чайын кыжын чиир сигенин белеткеп алырлар. Хойнун ажыы улуг: дугун, эъдин, кежин, судун ажыглаар. Хойнун толун хураган дээр.
Аай-дедир чорук кылыр
Аъттын ажыы аажок улуг
Ажыл-ишке дузалыг дээш
Аътты аажок хундулээр мен.
Ам дараазында «Арбай-хоор» деп ырын дыннаптаалынар.
Итпек, хойтпак, быштак, тарак
Амданныг-ла чаагай чем
Ала чайгаар коступ келир
Частын хунун уткуур
Шагаа хуну келген
Чаагай чемни делгээш,
Чалажыр бис шупту
Баскан, кыскан, шойген быштак,
Магалыг-ла амданныг чем
Хойтпактын сарыг-суун
Хоюг сутче чылдып кудар
Эдир ышкаш аккыр быштак
Хойтпак база ангы-ангы
Ошку, хойнун, инек хойтпаа
Ижер болгаш тигер хойтпак
Ийи чараш сава иштээр –
Хойнун судун хоренгилээш,
Ааржы курут ундезини
Чигирлеп каан аккыр ааржы
Чип-даа ханмас амданныг чем
Оремени чыып тургаш,
Оонедиин былгап былгап
Саржаан ангы ангы хайындыргаш
Чаагай чокпээн ылгап алыр
Инек хойтпаан хайындырар
Итпек, курут оон унер
Чунге дискеш кадырып аар
Чууден артык амданныг чем
Бени саггаш хымыс чазаар
Белен эвес улуг ажыл
Конгул долу хымыс турда
Хоомей, сыгыт узуктелбес
Ойнап-хоглеп алыр дээштин
Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис
Кажык, тевек, даалы, чинчи
Хамык чуулдер четчир санныг
Аалчылар моорлап келзе
Аажок-ла хундулээр бис.
Дужуп бербес болгай силер
Дургеденер, келинерем
Дурген чугаа, улегер домактар, кожамыктар, тывызыктар кымда барыл?
- Алаак даанга чуге шаптын?
- Анайларым дозуп турдум
- Аданым чоп щалбаладын?
- Анай-биле салчаптым
- Сайзанактап ойнаалам
- Сайзанаан ырак бе?
- Шавар болза ырак эвес
- Шавар аъдын багда бе?
- Баглаваан мен, дазылында
- Уваа чиктиин, билбейн-дир мен
- Урук аът ийин, ам-даа кеспээн
- Хемчикти канчап кештин?
- Хеме-биле кештим
- Шапкын-дыр бе?
- Эскербедим
- Кажан кештин?
- Кавайлыымда
Улегер домактар
Октаргайнын иези – хун
Кижинин иези – чер
Сеткилге ак херек
Ажылга шынар херек
Тараадан халбактанган – тодуг
Малдан халбактанган – каас
Черни час оттурар
Сеткилди эжи оттурар
Уран кыстын оеэ чараш,
Ус-дарганнын эди чараш
Адалыг оол томаанныг
Иелиг кыс шевер
Ада тоогузу – алдын
Ие тоогузу – монгун
Устуу аалдын алдыы аалдын уруглары кайы хире кожамыктап билир эвес коолунерем, уруглар.
Ававыс дег эргим уян
Авыралдыг башкыларны
Ажы-тол дээш бистерни дээш
Амыр-дыш чок башкыларны – оолдар
Омак-хоглуг шагаавыста
Ойнап хоглеп алыылынар
Ыры-шоордан танцы-самдан
Чангыландыр тевээлинер – уруглар
Ам каш тывызыктардан ада-иелерге тыптырып коолунерем, уруглар.
Алдын-Холдун ортузунда
Адыр сандан ыяштын будуу он ийи
Будук санында ужен кушкаш
Кушкаш бурузунун аксында чээрби дорт тараа (12 ай, 30 хонук, 24 шак)
Алдын теректин
Адыры он ийи
Унген бурузу
Уш чус алдан беш (чыл, айлар, хонуктар)
Дорт алышкы
Дорт чузун (чылдын дорт уези: кыш, час, чай, кус)
Холу чокта, буду чокта
Кончуг чараш чурук чураан (соок)
Ог ишти шупту туткууш ( огнун хана-карактары)
Ам ада-иелеривис кайы хире дурген чугаа, узун тыныштап билир эвес, коолунерем, уруглар!
Чиге солун оюн ол-дур
Ону манаа ойнаалынар
Ада-ие, акылары, дунмалары
Шупту моорейлептээлинер (чинчи чажырар)
