Сценарий "Байанай ыйа" для детей дошкольного возраста

“Кулунчук” орто саастаах о5олорго “Байанай”
 бырааһынньыгын сценарийа
Буолар кунэ: Сэтинньи ый 16 кунэ
Сыала: Байанай ый туьунан билиилэрин ханатыы – чинэтии, обугэ утуо угэьигэр убаастабылы иитии, айыл5а5а харыстабыллаах сыьыанна иитии, булчукка убаастабылы инэрии.Байанай ыйыгар  анаан ыытыллыбыт үлэни түмүктээһин, саха киһитин төрүт дьарыга булт туһунан оҕолор билиилэрин чиҥэтии, өбүгэлэр үгэстэрин, булт сиэрин – туомун салгыы билиһиннэрии. Айылҕаҕа тапталы, харыстабыллаах сыһыаны иитии. Оҕо  айар дьоҕуру сайыннарыы ( уус – уран тылга, ырыаҕа)
Туттуллар тэрил: проектор, музыкальнай центр, кыыл тириилэрэ, саьыл бэргэьэтэ, булт тэриллэрэ:мончуук, туу, илим, куйуур, саа, чааркаан, туьах, манок, презентациялар “Дьиикэй кыыллар”, “Дьиикэй кыыллар тустарынан таабырыннар”, “Кыыллар саналара”, “ Бултааьын, балыктааьын”.
 
Барыыта:
Сахалыы танастаах о5олор киирэн киэргэммит заалга олбохторго олороллор.
НГИ: Утуо киэьэнэн, кунду о5олор  уонна тороппуттэр. Бугун биьиэхэ ыалдьыттыы кэллилэр ийэлэрбит, эбээлэрбит. О5олоор, кэтэьиилээх ыалдьыттарбытын кытары э5эрдэлэьиэ5ин «Аламай манан кунунэн». Сэтинньи ый – Байанай ыйа диэн ааттанар.
- «Байанай» диэн кимий?
Байанай диэн  -  ойуур иччитэ, булт таҥарата.  Байанай киьилии майгылаах, уорунньэн, бэринньэн, о5о курдук оонньуулаах- омуннаах, ону тэнэ хомойумтуо, оьургэс. Кини ойуур кыылларын, көтөрдөрүн харыстыыр. Ойуурга куһаҕан санаалаах, кыыллары барытын харыстаабакка өлөрө сылдьар булчут кэллэҕинэ кыыллары, көтөрдөрү ыраах куоттаран, күрэтэн кэбиһэр эбит.  Ол иһин ойуур кыылларын-көтөрдөрүн  биһиги Байанай оҕолоро диэн ааттыыбыт.
-        Онтон «Булчут» диэн кимий?
Булчут диэн булугас талыгас, мындыр ойдоох, кыанар улэьит, аьыныгас, комускэс, сиэрдээх утуо майгылаах киьи. Булт уорэ5э, булт дьарыга уол о5о5о тугунан да солбуллубат уорэх буолар. Булт арааьа сылы быьа бултанар. Бу ыйга булчуттар ыраах бултуу- алтыы бараллар. Кундү түүлээҕи эккирэтэллэр, эһэкээннэригэр үөмэллэр, айах туталлар. Оту – маһы алдьатыам суоҕа, наадыйарбын эрэ ылыам диэн  андаҕар этэллэр. Саха булчута бултаан дьиэ кэргэнин иитэр – аһатар, таҥыннарар.
Бүгүн биһиэхэ үөрүүлээх күн – Баай Барыылаах байанайбыт күнэ. Үтүөкэн үгэстээх, Сээркээн сэһэннээх, өттүк  харалаах Баай Байанай бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибит.
КАП: Билигин биһиги, тыаҕа бултуон иннинэ ойуур олоҕун тоһо билэргитин билиэхпит. Байанай оҕолорун туһунан ким элбэх таабырыны таайар эбитий? Сөпкө таайдаххытына хоһоон истиэхпит.
Экранна дьиикэй кыыллар ойуулара костор.
vОт мас аһылыктаах ойуоккалаан оҕонньор баар үһү.(куобах)
Юля
Ойуолууру эрэ сатыыбын,
Ончу сатаан хаампаппын,
Олооччута да суох буолларбын
Онньоччу үктэнэбин.
Куруҥ тыаҕа дьиэлээхпин,
Куттаһа суох куобахпын.
vИстиҥ иккис таабырыммытын. Түөспэр күннээхпин,  сытыы харахтаахпын, мааны кутуруктаахпын диир аар үһү . (Саһыл)
Кэрии тыанан сэрэнэн,
Кэннин – иннин кэтэнэн
Тоҥуу хаары ойуулаан
Саһыл ааспыт саманан.
 
vҮһүс таабырыммыт маннык; сир иһигэр сибигинэйэ Мэхээлэ сытар үһү. (Эһэ)
Эһэ- Диана
Эһэ сууйар оҕолорун
Мэниктээн киртийбиттэр.
Дьабах сирэй, хоруо мурун
Дьүһүн бодо буолбуттар.
Атаах кыра эһэчээннэр
Суунуохтарын баҕарбыттар.
v 
vӨссө таабырыннаахпыт, истиҥ. Кутуругунан оонньуур тиит тирэхтээх тиҥсирики сүүрүк баар үһү. Таайыыта тииҥ.
Тииҥ- Айтал П. уонна Слава С
Тииттэн  тииккэ чэрэҥэлиир
Тииҥ тоҕо бачча  үөрдэ?
“Эриэхэ манна элбэх”, - диир
Эргичиҥнии олордо.
vТуох ойуурга куруук аччык сылдьарый? (Бөрө)
 
Бөрө - Саян
Сиэхпин – аһыахпын баҕаран,
Сиксиллэ сиэлэн иһэбин.
Тугу булан, ханна баран,
Бүгүн  үссэнэ  түһэбин.
Субуруйар сур бөрөбүн,
Уҥа –хаҥас туой көрөбүн.
vӨссө биһиэхэ мо5отой, киис уонна тайах туһунан ааҕан иһитиннэриэхтэрэ , Тимур, Сардаана уонна Ефим
Моҕотой- Тимур
Туораах бурдугу уорааччы,
Туой дьонтон куотааччы,
Туора – маары ойуолааччы,
Топпокко сылдьааччы,
Мултурус  - илтирис ойор
Моҕотой бу олорор.
Киис - Сардана
Кэпсэлгэ –сэһэҥҥэ киирбит
Кэрэ кыылбын – кииспин,
Киэҥ тайҕабыт, кэтит сирбит
Кэрэмэс киэргэлэбин..
Кыра –кыра да буолларбын,
Кыыллартан аатырабын.
Тайах - Ефим
Ууна сылдьар улахан
Ураа – лаҥкыр муостаах,
Килбик – сэмэй улахан,
Кини баьаам куустээх.
Кини аата тайах,
Бачыыҥката туйах.
=Тииҥ дьиэтэ ханна баарын ким билэрий. Тиит маска уйалаах. Куобах хороонноох. Эһэ арҕахтаах. .
НГИ: Хоһоон “ Детсадтаахпыт “ диэн бары ааҕан иһитиннэриэҕин эрэ.
Тииҥи уйалаах дииллэр
Куобаҕы хороонноох дииллэр
Ыҥырыа мүөттээх дииллэр
кутуйах хаһаастаах дииллэр.
Онтон биһиги, оҕолор, детсадтаахпыт 
Талбыт астаахпыт,
Ийэни-аҕаны солбуйан
Улахан дьон буолан тахсыахтаахпыт. 
 
НГИ; Биһиги бүгүн эһиэхэ  Байанай оҕолоро хайдах санаралларын истиэхпит. (слайдаҕа дьиикэй кыыллар костоллор, саналара иьиллэр) 
Ырыа “Куобахчаан”- бары ыллыыллар.
НГИ: Оҕолоор, биһиги тыаҕа ойуура сылдьарбытыгар быраабылалар бааллар, олору Кристина аҕата Василий Васильевич билиһиннэриэҕэ.
Руфов В.В: Алааска, тыаҕа хаһытыыр, улаханнык айдаарар бобуллар.
üКөтөр уйатын көрдөхпүтүнэ тыыппаппыт-алдьаппаппыт.
üОту – маһы алдьаппакка оргууй сылдьыахтаахпыт. Оччого сир – дойду иччитэ Аан Алахчын Хотун сөбүлүүр.
üУугакири-бөҕү быраҕар көҥүллэммэт.
РВВ: булчут туттар тэриллэрин о5олорго билиьиннэрэр – кордорор.  Экранна булчуттар тэриллэринэн хайдах тутталлара костор(мончуук, туу, илим, куйуур, саа, чааркаан, туьах, манок – кус саната,)
КАП: Ити курдук биһиги олорор айылҕабытын харыстыахтаахпыт.
Билигин биһиги бары булчуттар буолан ылыахпыт. Булчут кыраҕы харахтаах, эчимнээх илиилээх буолар. Ким саамай сытыы харахтааҕын, сымса илиилээҕин быһаарыахпыт, билиэхпит.
Оонньуу: “ Ким куобаҕы табар?” - (сыал быраҕыы) икки оҕо тахсар.
Оонньуу:  Булчуттарбыт өссө балыктыыллар эбит. Ким элбэх балык хаптарар диэн оонньууну салгыы оонньуохпут.
НГИ:Чэйиҥ эрэ, оҕолор, оонньуоҕуҥ. Бүгүн биһиги бары Байанай оҕолоро буолуохпут.
 Хамсаныылаах оонньуулар  «Саһыл уонна куобахтар»
КАП; Оҕолоор, былыр – былыр биһиги өбүгэлэрбит булда суох кыайан олорботтор эбит. Араас кыыл тириититтэн ичигэс таҥас тиктэллэр, көтөр - сүүрэр этин буһаран сииллэр. Ол иһин уһун кыһыннарын ачыктаабакка, тоҥмокко кыстыыллар эбит. Ол бултуур үгэстэрэ билиҥҥэ диэри хаалан эһиги эһээлэргит, аҕаларгыт, убайдаргыт бултууллар. Булчуттар кыыллары наадыйдахтарына эрэ бултууллар. Кыыл тириитинэн тигиллибит таҥас ичигэс буолар. Туох тириитинэн тигиллибитин таайыҥ.  (Кырса. Куобах. Саһыл. Эьэ. Андаатар. Киис тириилэрин көрдөрүү)
Оонньуу:  “Ханнык кыыл түүтэ буоларын таай?” остуолга тайах, таба. Бараан, кырса, бөрө, куобах, эһэ, коза, кус түүлэрэ сыталлар, оҕо ол түүлэри ханнык кыыл киэнэ буоларын таайыахтаах, сөпкө ууруохтаах.
НГИ: Бүгүн биһиги Байанай оҕолорун туһунан кэпсэттибит. Байанайбыт көрү – нары таптыыр, онон биһиги дуоһуйа оонньоотубут – көрүлээтибит.. биһиги аар тайҕабытын , тулалыыр айылҕабытын,  кыыллары аһынар, харыстыыр буола улаатаарыҥ! Оччоҕо эрэ көтөр – сүүрэр үксуу туруо, Баай Байанайбыт араас булдунан күндүлүү туруо! .
Фотозона5а хаартыска5а туьуу.