Мектепке дейінгі балалардың жеке тұлғасы қалай қалыптасады?
Мектепке дейінгі кезең — баланың тұлғалық дамуының ең маңызды кезеңдерінің бірі. Бұл уақытта балада мінез-құлықтың алғашқы үлгілері қалыптасып, өз-өзіне деген көзқарасы, жағымды немесе жағымсыз қасиеттері бекітіледі. Алеметтегі орта, қоршаған адамдардың әсері мен ата-аналардың қарым-қатынасы баланың жеке басына үлкен ықпал етеді.
Бала жасында, әсіресе, алғашқы үш жылда, әлеуметтік қатынастар, моральдық құндылықтар мен жеке тәжірибе аса маңызды. Ата-аналары немесе айналасындағы үлкендермен жасаған ұнамды, жанашыр, мейірімді қатынастар балада өзіне деген сенімділікті қалыптастырады. Соған сәйкес, теріс ақпарат, негативті әсерлер, сенімсіздік пен теріс сезімдер қалыптасуына алып келуі мүмкін.
Баланың тұлғасының қалыптасуы үш кезеңнен тұрады. Нәрестелік шақ — туғаннан бастап бір жасқа дейін; алғашқы кезең бойы жақсы мен жаманды түсіну; мектепке дейінгі кезеңде (3-7 жас) рөлдік әрекет пен белсенді мінез-құлық қалыптасады. Бұл кезеңдерде бала өз-өзін бағалауды үйренеді, жетістік үшін уәждемесін қалыптастырады.
Сонымен қатар, қоршаған адамдар арасындағы жағымды, негативті тәжірибелер мен баға берулер баланың тұлғасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Айналасындағы адамдардың қарым-қатынасы, әлеуметтік статусы мен денсаулығы да әңгіменің бір бөлшегі. Дені сау, белсенді балаларға басқаша, ал физикалық кемшілігі бар балаларға теріс көзқарас пен мінез-құлық қалыптасуы ықтимал.
Мектепке дейінгі жастағы бала түрлі үлгілерді, мінез-құлықты, пікірлерді еліктеумен қабылдайды. Бұл процесс балалардың әлеуметтік ортада қалай әрекет ететіндерін, не тандап, қандай тұлғалық қасиеттері қалыптасатынын анықтайды. Кішкентай кезіндегі мейірімділік, қамқорлық, немқұрайдылық қасиеттері ересек өмірде орын алады. Бала әрдайым әсерленіп, еліктеуге бейім, сондықтан да оған арнайы тәрбие мен қарым-қатынас қажет.
Мектепке дейінгі педагогика педагогтардың тұлға дамуына арналған әдістері мен мақсаттарын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Әр баланың уникалды қасиеттері, мүдделері мен қажеттіліктерін ескере отырып, үйрету ортасын қалыптастыру, балалардың дамуын қамтамасыз етеді. Жеке бағытталған таным процессі барысында балалардың әлеуметтенуі, өзін-өзі бағалауы, шығармашылық ойлауы мен тілдік қабілеті дамиды.
Соңында, мектепке дейінгі кезеңде баланың тұлғасындағы өзгерістер — ұзақ дайындалған, үлкен еңбек пен ҚР бірыңғай ортаға бірігуді талап етеді. Педагогтер, ата-аналар мен психологтар бірігіп жұмыс істей отырып, балаға сапалы, жеке бағдарланған тәрбие беру міндетті. Мұның бәрі мейірімді, жауапкершілігі мол балалардың қалыптасуына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі балалардың жеке тұлғасы қалай қалыптасады?
Мектепке дейінгі жаста тұлғаға мінез, еркіндік, адамның қатынасы мен сезімдері, оның қызығушылықтары мен әдеттері, қажеттіліктер мен тәртіптің себептері кіреді. Мектепке дейінгі жаста баланың тұлғасының қалыптасуына көбінесе үлкендер арасындағы қарым-қатынастары әсер етеді.
Осы жылдары тұлғаның дамуы келесі негізгі кезеңдерден өтеді. 1 кезең – Нәрестелік шақ, туғаннан бастап 1 жасқа дейін. Осы кезде баланың дамуына адамдарға сенімділігі, көпшілдік, ашықтық, жақсылық, немесе қарама-қарсы қасиеттер: сенімсіздік, теріс ниеттілік (недоброжелательность), тұйықтық кіреді. Баланың алғашқы жылдарында балаға ата-аналары немесе оларды алмастыратын адамдар қалай қарайтынына байланыысты тұлғалық қасиеттер қалыптаса бастайды.
Егер олардың қатынастары ізгі болып, махаббат пен іңкәрліктен негізделсе, балада жағымды тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Басқа жағдайда кері әсер: теріс тұлғалық қасиеттер пайда болуы мүмкін.
2 кезең – Алғашқы кезеңдегі тұлғаның қалыптасуы жас шаққа келеді (1-3 жас). Балада жақсы мен жаман түсінігі қалыптасады. Балада өзін-өзі бағалау, талаптану деңгейі, табысқа жету уәждемесі (мотивация), қарапайым шамалар (норма) мен этикалық тәртіптің пішіндері қалыптаса бастайды. Сонымен қатарлас (параллельно) нәрестелік шақтағы қалыптасқан тұлғалық қасиеттер де дамиды.
3 кезең – Мектепке дейінгі тұлғалық қалыптасу процессі 3 жастан 6-7 жасқа дейін жатады. Осы кезде баланың еріктік мінез ерекшелігі, рольдік тәртібі, адамдармен ережелер және әрекеттестік пішіндер меңгеріледі. Іскерлік және тұлға аралық қасиеттердің қалыптасуы тұлғаның алғашқы кезеңі.
Мектепке дейінгі баланың тұлғалық дамуына баланың денсаулығы, қоршағандардың қарым-қатынасы, еліктеу үлгілерінің болуы, табыс пен сәтсіздіктің өмірлік тәжірибесі әсер етеді. Бала өзі адамдарға қалай қатынасатыны, және олар балаға қалай қатынасатыны баланың денсаулығына тәуелді. Әдетте дені сау балаға қарағанда, физикалық науқас және әлсіз балаға басқаша қарайды. Бұл айтарлықтай тұлға ретінде дамуына тәуелділігінен баланың жима жеке тәжірибесі анықталады.
Баланың әрекеттері мен қылықтары, осы қатынаспен анықталатындықтан айналадағылардың балаға деген қатынасы тұлғалық қалыптасуына тура әсер етеді. Мектепке дейінгі жаста тұрақты қылықтарға айналуы, осы реакциялар бұдан былай аз өзгереді, жағдайды туғызған және айналадағылардың қатынасы өзімен өзі тез өзгере алмайды. Нәтижесінде әртүрлі типтілік әлеуметтік тәртіптер тұрақтана бекітіледі: тіл алу немесе тіл алмау, адамдарға ілтипат немесе оларға немқұрайдылық, мейірімділік немесе бейбауырмалдылық, т.б.
Мектепке дейінгі бала түрлі ішкі әсерлерге икемді, ол үлкендерге толығымен сенімді, бірақ олардың әрекеттері мен қылықтарын бағалауға, өзі өз бетінше бәрін реттеуге мүмкіншілігі жоқ. Бала талғаусыз барлығына және бәріне еліктейді. Балада айналадағы үлкендерден және құрдастардан көрген, тұлғалық қасиеттер мен тәртіп түрлері қалыптасады. Олар тура еліктеуге үлгі бола бастайды. Сондықтан да ересекте бала кезіндегі қоршаған адамдарда болған тұлғалық қасиеттерді жиі көріп тұрамыз. Баланың өмірлік табыстар және сәтсіздіктер тәжірибесі өзіне деген қатынасына, өзін-өзі бағалауына, әрекеттену дейгейіне, (мотивация) уәждемесіне әсер етеді.
Замандас жағдайда педагогиканың дамуы әр алуан түрде белсендіріледі: ізгілікті, әлеуметтік, диагностикалық, түзетуші, эксперименталды, ынтымақтастық педагогика. Ізгілік педагогикасының пәні: ізгілікті бостандығы бар, келешек демократиялық қоғамда өмір сүріп, жаңа нәрселерді тудыра алатын тұлғаны, яғни АДАМДЫ тәрбиелеу.
Бала тұлғасы жалпыадамдық бағалығы ретінде қарастырылатын,ізгілік педагогикасының теориясында, «жеке бағытталған оқыту», «жеке бағытталған тәрбие», «жеке көзқарас» сияқты түсініктер бар.
Жеке бағытталған педагогика балалардың жеке тәжірибесі жиналып, олардың жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктері іске асырылатындай оқыту ортасын жасайды. Оқыту ортасы табиғатпен сәйкестілікке бағытталған. Жеке көзқарас – баланы жеке тұлға ретінде тәрбиелеудегі өзіндік бейнелілік қарастыратын, психологиялық ғылымның маңызды принципі. Осы көзқарас баланың тәрбиелеу үрдісіндегі жағдайын анықтап, баланы осы үрдістің белсенді объекті ретінде, яғни субъект болуы, субъектілік қатынас құра алатынын белгілейді.
Баланың өзіндік мәдениеті – ересектер әрдайым түсінбей алатын, өз заңдары бойынша өмір сүретін, үлкен әлем. Бала үшін оның белсенді істеріндегі , қатынастағы, өзін өрнектеудегі, әр алуан әсерде жарқын көрінетін, өмірге құштарлығы тән. Мектепке дейінгі баланың жасқа сай ерекшеліктерін есепке алып, болар-болмыс міндеттерді қоюға және қызметтердің бірнеше бағыттарын бірге қамтуын талап етуге керек емес. Осының барлығы балаларды шығармашылық және тәжірибелік қызметтің әр түріне, экскурсияларға, ойындарға електеп, ойын ретінде іске асырылады.
Осындай жұмыс барысында бала шығармашылық ұжымда әлеуметтік қатынас тәжірибесін және еңбекті ұйымдастыру мен қатынас жасаудың принциптері туралы өз пікірін жасап, алынған білімді өз қызметінде пайдаланып, таным субъектісі болып қалып, жекеленген «мен» жиынтығында нақты қызметте өзін бақылау және өзін талдауды дамыту.
Мектепке дейінгі жастан бастап, өз жұмысын тұлғаны қолдау бойынша, оған көмек көрсету бойынша, балаға сүйіспеншілік пен құрмет көрсету, оның шығармашылық күшіне сенім білдіруде жасау керек. Сонда ғана балалар басқалардың пікірлерін құрметтеп, қамқорлық жасау, педагогтармен қатынас жасауды және мектепке дейінгі мекемеге үлкен ынтамен баруға үйренеді.
«Мектепке дейінгі балалық шақ» Республикалық орталығымен өңделген балалардың құзіретті даму индикаторлары – балаларға жеке бағытталған көзқарастың көрсеткіші. Оқу жылы бойы жылына үш рет мониторинг өткізіледі: бастапқы, аралық, қорытынды. Мониторинг келесі білім беру салаларынан өткізіледі: «Шығармашылық», «Әлеуметтік орта», «Денсаулық», «Қатынас», «Таным». Әр сала бөлімдерге бөлінген.
Тұлғаның «Мен-тұжырымдама» бөлігінде этностық-мәдени сәйкестілік адам психологиясының түбірлі өзгерісіне байланысты. Одан жас ерекшелік дамуының әр түрлі кезеңіндегі сапалы мәнін табуға болады.
Баланың жеке басының қалыптасуындағы мектепке дейінгі кезең мектепке дейінгі ұйымдардағы тәрбие беру кезеңін қамтиды. Осы кезеңнің өзінде-ақ ата-аналардың, педагогтардың, тәрбиешілердің, психологтардың бірлескен күш-жігері арқылы баланың әлі айқындала қоймаған әлеуметтік сапаларын қалыптастыру мен дамытудағы тәрбиелік мүмкіндікті жұмылдыру үшін оның жеке басының, рухани және дене бітімінің даму ерекшеліктерін, этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру қажет.
Мектепке дейінгі балалық шақта (үштеп жеті жасқа дейін) организімнің қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ткандар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің сүйектеніп, бұлшықтың еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылуы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формалары игеруі үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Балабақша ұйымдарында мектепке дайында.Қазіргі уақытта баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу заманымыздың көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр.
Мектепке дейінгілердің өз-өзіне қызмет ету дағдыларын меңгеруі - өнегелі, жігерлі, дербестік, және табандылық сияқты қасиеттерін тәрбиелеудің тиімді жолы.
Балалардын ойлауын сезімін,еркін зерттеу керек болса,бұл үшін психолог қандай болмасын бір әрекет ұйымдастырады.Мысалы,өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса,сол ойын үстіндегі балалардың психологиялық ерекшеліктері жазылып,кейін оған мұқият талдау жасалынады.Осы зерттеуде оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ой әрекетіндегі сөз бен көрнекіліктің ара қатынасы үнемі өзгеретіндігі,балалардың жасы өсіп, білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп,жалпыланып қана қоймай,ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола түсетіндігі де байқалған.
Мектепке дейінгі жаста баланың тұлғалық қалыптасуы тәуелді болатын факторлар: әртүрлі байланысады, түрлі жеке адамдардың анағұрлым анықталады. Бала 6-7 жаста осы ерекшеліктер айтарлықтай зор, барлық балалар тұлға ретінде бір-біріне ұқсамайды, әрі көбісі осы уақытқа дейін анықталатын, жеке тұлғалық ерекшеліктер кейінгі өмірде сақталады.
Қазақстан Республикасы Павлодар қаласы әкімдігі
Павлодар қаласы Білім беру бөлімінің
«Павлодар қаласы № 44 сәбилер бақшасы»
Мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорыны
Мектепке дейінгі балалардың жеке тұлғасы қалай қалыптасады?
Құрастырған: И.К Байбакирова
Павлодар 2013 жыл
