Методическая разработка проведения Нового Года -Шагаа

Тыва чоннун ыдыктыг байырлалы Шагаага уткуштур
«Шагаа-биле!»
деп музыкалыг кичээлдин сценарийи

«Сайзанак» уруглар садынын
Кижизидикчи башкылар:
Олчей-оол Р.О., Иргит Л.С.
Сорулгазы: Уругларга тыва чоннун ыдыктыг байырлалын билиндирип таныштырар, Шагаа байырлалын канчаар уткуурун коргузуп, Шагаа дугайында ырыларнын дузазы-биле билиндирер.
Дерилгези: артыш, ак кадак, суттуг шай, кажыктар, аът бажы, сыдым, уругларга соолунде бээр боорзак.

Башкы: Эки хуннун мендизи-биле эргим хундулуг ада-иелер, кырган-авалар, кырган-ачалар болгаш бистин бичии чаптанчыг уругларывыс!!! Богун болза бис тыва чоннун шагдан тура уткуп келген ыдыктыг байырлалы Шагаа байырлалын таварыштыр тыва улустун езу-чанчылдарын сагып, тыва улустун оюннарын ойнап, Шагаа дугайында чараш ырыларны ырлажыр бис.

Башкы:
Шагдан тура дойлаарывыс
Шагаа хуну унуп келди.
Дашкаар унуп, силгиленип,
Даштыг черге сандан салып,
Суттен чажып, отка оргуп,
Чудулгевис сагыылынар.
уруг:
Амыр-менди чолукпушаан,
Ак чем амзап, йорээл салчыыл.
Алгы дожеп, шанак мунуп,
Артыы дагдан чунгулаалы.
Даалы, кажык, тевек ойнап,
Талалажып кагжыылынар.
оол:
Хырбачаны, согажаны
Хырый кезип, ууже бузуп,
Улуг паштар чак долдур
Улай-улай улдуртуулу,
Далган, тараа, саржаг, чокпек
Тавак долдур сыгажыылы.
уруг:
Аарыг-аржык чагдавазын,
Айыыл-халап таварбазын!
Бурган башкы ыдыктап каан
Буян-кежик бодаразын!
Бурун тыва ёзу-биле
Мурнувуска согуржуулу!
Башкы: Бистин байырлалывыс ады «Шагаа келди, чолукшуулу!!!» болганда, баштай чолукшулга езулалын кылыр бис, уруглар. Чолукшууру дээрге-ле чаа унуп келген чылда чаа-чаа кузээшкиннерни кузеп, бот-боттарынга ак чолду кузеп, мендилежип турары ол. Тыва чон шаг-шаандан тура-ла ол езулалды кылып чораан. Аныяк назылыг кижилер улуг кижилерниң холдарын адаандан дозуп, шенектеринден тудуп чолукшуп, амырлажыр. Хар аайы - биле чаңгыс хүн-даа улуг кижини «улуг» деп хүндүткээр.  Амырлажырының утказы – чаа чылда бүдүн - бүрүн, менди - чаагай, тодуг - догаа амыдыралды, кадыкшылды, кежик - буянны бот - боттарынга күзежири - дир. Чылдарның эргилдези Шагаада улуг назылыглар-биле чолукшуп, амырлажып, оларны хүндүткээри дээрге, чүден - даа артык күштүг «Үе» деп күчүтенни, кижиниң чылдан чылче немежип турар назы - харын, чурттап эрткен чылдарын онзалап хүндүткээриниң ёзулалы болур.
Башкы: Эргим уруглар болгаш ада-иелер!!! Шупту чолукшулга езулалын кылыылынар!!! (Уруглар шупту чолукшулга езулалын кылыр)
Ыры «Шайывыс».
Башкы: Ынчангаш «Шайывыс» деп чараш ырывысты шупту ырлажыптаалынар!!! (Шупту «Шайывыс» деп ырыны хоглуг ырлажыр).
Ада-иелерге тыва езу чанчыл-биле аяк шайдан сунаалынар.
Башкы: Чаа унер чылывыс чунун чылы ийик, уруглар?
Уруглар: Мечи!!!
Башкы: Шын-дыр, уруглар!!! Ынчангаш чаа унер мечи чылында бугу-ле чуве эки-ле болзунам деп йорээвишаан, алгыш-йорээлден салыптаалынар!!!
Седен-оол Оюуна:
Оршээ хайыракан!
Эрги чылды удеп,
Чаа чылды уткуп тур мен.
Азаларым, дээрлерим,
Авыралдыг оран тандым!
Чаа унер мечи чылда
Чаа чалбак чагдатпа,
Чаннык-халап дужурбе,
Чаагай кежиктен хайырла,
Чайнын чаъстыындан,
Кыштын чымчаан хайырла!
Аарыгдан астырып тур,
Човуландан дестирип тур,
Оршээ хайыракан!

оол:
 Шагаа- биле амыр менди эргим чонум! (могээр)
Шагдан тура маннаанынар
Чаа-чыл- даа унуп келдим
Мечи чылы силерге мен
Уутунмас улуг олча кежикти
Ог-буленерге оорушку маннайны,
Сонневишаан чедип келдим.
(улуг хиндиктиг ава азы ача артыш биле долгандыр айдызаар)

Башкы: Артыш-биле айдызанып алдывыс, уруглар. Ам «Артыш» деп ырывысты ырлажыптар бис бе? (Шупту ырыны ырлажыр).
Ыры «Артыш»
Арыг агаар ораны боор
Арга-эзим аяннарын
Ава бойдус арыг кылдыр
Артыжап каан, айдызап каан.
Шагдан тура чонувустун
Сагып келген чанчылы-дыр –
Аарыг-аржык, аза-буктан
Артыш-биле арыгланыр.
      Авыралдыг унуш
      Айдыс чыттыг артыш
      Аарыг-аржык, хирден
      Арыглаптар куштуг.
Бачыт хайны ырадырда,
Багай душту чайладырда
Артыжывыс кыпсып алгаш,
Артыжанып чалбарыыр бис.
Чаагай чытка шаптаттыргаш,
Сагыш сеткил улам сергээр,
Сузуглелин оскунмаза,
Сулде кезээ бедик болур.
Башкы: Эр-хейлер, уруглар! Ам шупту сандайларже олуруптаалынар!

Башкы: Шагаа хуну моорейлиг, адыг-чарыш маргылдаалыг.
Ак оргээвисте чыглып келген оргун чонум, шагаавысты уламчылап, оюн-тоглаавысты эгелээлинер че! Баштай тывызыктажыптар бис бе? Бир эвес тып чадай берзинерзе баажызын азы кол утказын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не!

1.Чем чивес чарашпай,
Черге чорбас чарашпай,
Чучак хептиг чарашпай,
Чугаазы чок чарашпай. (ойнаар-кыс)

2.Коорге ковей,
Кодурерге чиик. (ховен)

3.Баткаш, тонмес,
Маннааш турбас. (Суг)

4.Кара холдун эриин
Кара кастар харап ор. (карак кирбии)
5.Агаардан келир, алдын сарыг удазын
Устууртен келир, узулбес сарыг удазын. (хун херели).

Башкы:Узун-узун узун тыныш
Тура душпес узун тыныш
Кашпагайлар кайда силер
Катап база маргыжаалы!

Тыва улустун оюну «узун тынышты» ойнаптаалынар, ада-иелер болгаш уруглар!!!Узун тыныш «Сут»
(Шупту уруглар, ада-иелер узун-тыныштап ойнаар)

Башкы: Улегер состен соглеп корээлинер, уруглар!!!
1.Уруг:
Ада созун ажырып болбас,
Ие созун ижип болбас.
2.Оол:
Иелиг кыс шевер,
Адалыг оол чоргаар.
3.Уруг:
Эртинени черден казар,
Эртемнерни номдан тывар
4.Оол:
Булут аразында хун кара чылыг,
Улус аразында ие кара чымчак.
5.Уруг:
Кижи болуру чажындан,
Аът болуру кулунундан.
6.Уруг:
Ары чигири-амданныг,
Ажыл бурузу-ажыктыг.
7.Оол:
Далдааш,
Таска дужер.
8.Оол:
Кижи озер,
Кидис шойлур.
Башкы: Эр-хейлер уруглар!Ам чаа ооренгенивис «Шагаа-биле» деп ырывысты кончуг чараш кылдыр ырлажып корэлинер, уруглар!!!
(Уруглар шупту «Шагаа –биле» деп ырыны ырлаар)
Башкы:
Шагнын чаагай эргилдези
Шагаа хуну унуп келди.
Шагаа хуну моорейлиг,
Кажык-биле «Дорт бергени» ойнаптаалынарам, уруглар!
(Чугле уруглар аразынга оюн «Дорт берге»)
Башкы: Эр-хейлер уруглар. Ам дараазында шупту сандайларынарче олуруптунар ойнаптаалынар! Оюн «Чинчи чажырары»
Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,
Шупту хоглеп, ойнаалынар.
Чарлып болбас ыдыктыг
Чанчылывыс кагбаал,
Сагыызын дег камнаал,
Салгалдарга дамчыдаал!
Башкы: Эр улустун аразынга шаандан тура ойнап келген кончуг сонуурганчыг оюннувус «Аът шалбадаары» деп оюнну ойнаптаалынар, оолдар! (оолдар ойнаар).
Башкы: Эр-хейлер, оолдар! Кирип келген чылывыска чараш тыва хуреш оюннувусту коргузуп берээлинер!
Моге девип унду:
Он холун онгаар сунуп,
Солагай холун сонгаар сунуп,
Агып-дагып костунуп, чазанып
Ачыр-дачыр девип унду-ле-ээ!
Кок дээрин холбеннеди,
Кара черин сирттиледи
Дээлдигенден тевингир
Хартыгадан кашпагай
Могенин девип самнаарын
Могелерни коруп бараалганар!

Башкарыкчы. Чаа Чыл Шагаа уезинде эн-не хундуткелдиг белектер ак оннуг деп санаар турган. Ылангыя ак кадактар. Ынчангаш уругларывыс белек кылтыр ак кадактарны ада-иевиске сунаалынар уруглар!
Башкарыкчы. Хундулуг келген аалчылар база уруглар, шагаавыстын байырлалын тончулеп тур. Бугудеге аас-кежикти, кадыкшылды кузедивис!!!
Чаа Чыл-биле! Шагаа-биле! Байырлыг менди-чаагай!