Наурыз мерекесі: дәстүр және жаңғыру
Наурыз - бұл тек мереке ғана емес, қазақ халқының ежелден бері тойланып келе жатқан, ұлттық дәстүрлерімізді жаңғыртып, халық игілігіне айналдырған ерекше күн. «Айналайын» мектепалды даярлық тобының ұйымдастырған ертеңгілігі де осы Наурыз мерекесінің мәні мен маңызын балаларға жеткізуге бағытталған. Ертеңгілік нәтижесінде балалар тек мерекені атап өтпек емес, сонымен қатар салт-дәстүрлер мен орындалатын рәсімдер туралы құнды білімге ие болады. Бұнда айтылған әндер, билер мен ұлттық ойындар арқылы балалардың бойында патриотизм, өз еліне және мәдениетіне деген сыйластық сезімдері қалыптасады.
Мерекелік шараның бағдарламасы өте алуан түрлі болып, Наурыз мейрамының элементтерін қамтитын болады. Тәрбиеші Ағзам А.А. балаларға ұлттық киімдер, әсем сөздер мен музыкалық туындыларды үйретеді. Қатысушылар Наурыздың символына айналған наурыз көже, дастархан дәстүрі, сонымен қатар ұлттық ойындар мен салт-дәстүрлерді насихаттайды. Әрбір қатысушы өз өнерін көрсетіп, көпшіліктің ықыласына бөленеді. Сол себепті, балалардың өнер көрсетуі - мерекенің ең басты бөліктерінің бірі болып табылады.
Наурыз мейрамындағы рәсімдер мен дәстүрлерді жандандыру мақсатында орындаушылар жарқын костюмдермен жиі көрінетін болады. Мерекеде наурыз қыз, Күн Ана, Жер Ана секілді кейіпкерлері балалармен бірге қуанышқа бөленіп, көрермендермен бірге жүздеріне күлкімен қарап, мейірімділікпен сәлемдеседі. Салтанатты сәттердің бірі - бата беру рәсімі, ол қатысушыларды тонады, бірлігі мен достығын, барлық адамдардың біріккен тілегі мен мейрамдастығын көрсетеді.
Сондықтан, Наурыз мерекесі - бұл тек ұлттық дәстүрлерді жаңғырту ғана емес, сонымен қатар балалардың дүниетанымын кеңейтіп, саналы ұрпақ тәрбилеуге жол ашатын мейрам. Мұнда өткен тарихтың сабақтары мен қазіргі өмірдің байланысын көрсетіп, балалардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастырмайды. Сонымен қатар, тамаша мереке аясында болған шаралар балалардың есінде мәңгі сақталады және рухани және физикалық дамуында маңызды рөл атқарады.
ҚР Білім министрлігі ШҚО «Ұлан ауданының білім бөлімі» КММ «Айгөлек» балабақшасы КМҚК
«ҚАСИЕТ ЕТКЕН ХАЛҚЫМЫЗ,
ЖАҢҒЫРТАР ДӘСТҮР-САЛТЫМЫЗ»
атты «Айналайын» мектепалды даярлық тобының Наурыз мерекесіне арналған ертеңгілігінің бағдарламасы.
Тәрбиеші:
Ағзам А.А.
Бозанбай ауылы, 2017 жыл.
Тақырыбы: «Қасиет еткен халқымыз, жаңғыртар дәстүр-салтымыз»
Мақсаттары:
Ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесі туралы білімдерін кеңейту. Жаңа салт, дәстүр, рәсімдермен таныстыру.Балалардың тілін, дүниетанымын, ән салу, би билеу мәдениетін, сөздік қорларын дамыту. Ата – анамен байланысты нығайту. Туған елінің салт-дәстүрлерін қастерлеуге, дәстүрлі мерекелерді құрметтей білуге тәрбиелеу. Эстетикалық тәрбие беру, мейірімділікке тәрбиелеу. Көтеріңкі көңіл күй сыйлау.
Көрнекіліктер және қажетті құрал-жабдықтар:
1. Бағдарламасы, ұлттық киімдер,
2.Техникалық құралдар: музыкалық орталық, әндер мен күйлердің жазбалары және минустары.
3.Наурыз қыздың гүлдері /қатырма қағаздан жасалған/.
4. «Көктем гүлі» биіне арналған атрибуттар /қыздардың бастарына мата гүлдер/. Үш ананың басына киетін короналары.
5. «Бабушки старушки» атты ұлдардың биіне арналған костюмдер.
6. Хрестоматиялар: «Көркем әдебиет», «Қарлығаш», «Ән-күй»
7. Наурыз дастарханға арналған тағамдар мен ыдыстар.
8. Домбыра. Майшам, сіріңке, шашуға конфеттер
Алдын-ала жүргізілген жұмыстар:
Ата-аналар жиналысы, ән мен билерді үйрету.
Кіріспе:
Залда әсем әуен ойнап тұрады.Балалар музыкамен залға кіреді.
Тәрбиеші:
Армысыңдар, құрметті қонақтар!
Келе жатқан жылымыз
Мейрамдаймыз мұны біз!
Тек жақсылық тілейміз,
Сіздерге ән мен жырымыз!
Ерке:
Наурыз айы жүректерге нұр сепкен
Маңдайымнан сүйіп жатыр нұр көктем!
Жарығымен, шуағымен, Күн Ана
Алып келдің жер бетіне нұр көктем!
Ералы:
Осыншама жақсылық
Алып келдің,Наурызым!
Төрлет бізге нұр беріп
Шуақ шашып ақ жүзің!
Тәрбиеші:
Жер шарын мекендеген ұлттар мен ұлыстардың сан түрлі мейрамы бар. Ал Наурыз болса қазақ халқының шын мағынадағы ұлттық мейрамы.Бұл күні күн мен түн теңеледі. Сондықтан халқымыз «Наурыз - жыл басы», «Ұлыстың Ұлы күні» деп атаған. Наурыз мейрамы көктеммен бірге келеді.Себебі көктемде жер дүние жасарып, жағарып,өмірге қайта келгендей болады.Тіршіліктің жаңаруымен бірге адамдардың да өмірі жайнай түседі.Олай болса, бүкіл тіршілік атаулыны жандандырған Наурызды қошеметпен қарсы алайық, халайық!
Наурыз кіреді.
Мен - Наурыз қызбын
Қыздарым да қасымда!
Ұлыс күнге жеттік, міне, асыға!
Келген жылым жақсылыққа басташы,
Қуанышпен әр үйдің босағасын атташы!
«Шөжелерім» әнінің әуенімен Тауық кіріп залды бір айналып шығады.
Алижан:
Құтты болсын, наурыз
Жалқаулық қас жауымыз!
Дала толып егінге
Малға толсын тауымыз!
Гаусар:
Осыншама жақсылық
Алып келдің,Наурызым !
Төрлет, бізге нұр беріп
Шуақ шашып нұр жүзің!
Нұрай:
Ой,халайық,халайық!
Әсем әнге салайық!
Наурыз тойын көңілді
Бірге қарсы алайық!
«Наурыз келді, балалар» әні.
Наурыз келді, балалар.
Көктеді қыр, жағалар.
Наурыз тойын тойлайық,
Жаңа жылда, ағалар!
Қайырмасы: Наурыз, наурыз, келді біздің жаңа жыл! 4 рет
Көктем келді, балақай.
Жасарды жер, алақай!
Наурыз тойын тойлайық,
Әсем әнге сал, апай!
Қайырмасы: Наурыз, наурыз, келді біздің жаңа жыл! 4 рет
Тәрбиеші:
Рахмет,балалар! Наурыз қыз бен Тауық жылы,төрлетіңіздер, дастархан басына жайғасыңыздар!
Қош келіпсің, Наурыз!
Арман тойы халықтың!
Қуанышы халықтың!
Құтты болсын қадамың!
Бұл биді саған арнадым!
«Шөжелерім» биі.
Бақдәулет:
Кел, балалар, ойнайық
Наурыз тойын тойлайық!
Баянды боп мереке
Қыр гүліндей жайнайық!
Юсуф:
Наурыз тойым,наурыз тойым
Құтты болсын, халайық!
Кәне,достар, кәне, достар,
Шырқап әнге салайық!
«Бүгін бізде мереке» әні.
Нұрғали:
Сәнді көктем нұрымен
Наурыз тойы жырымен.
Көңіл гүлдей жайнасын,
Наурыз тойы тойлансын!
Еламан:
Ұлыс күні кәрі,жас
Құшақтасып көріскен.
Жаңа ағытқан төлдердей
Жамырасып, өріскен, Аталар бата беріскен.
«Бата беру» рәсімі.
Ұлыс оң болсын!
Ақ мол болсын!
Төрт түлік ақты болсын,
Жиналған жұрт бақты болсын!
Ұлыс береке берсін,
Пәле,жала жерге енсін!
Әумин!
Батаны Қыдыр ата береді.
Наурыз қыз:Мен қанша шуағымды шашып, мейірлендім.Бірақ қалың қыс әлі кеткісі келмейді. Қар тезірек еріп,ағаштар бүршік жарып, жер көктеу үшін не істесек болады? деп ойланып қалады.
Тәрбиеші:Иә, аздап салқын,айнала әлі қар. Ендеше, ортаға шуағын шашқан алтын сәулелі Күн ананы, қасиетті Жер ананы және ыстық ықыласты От ананы шақырайық! Кәне, балалар, бірге шақырайық!
Балалар тәрбиешімен бірге дауыстайды. Музыка әуенімен үш ана кіреді.
Жер Ана:
Жетегің бұйда болсын,
Арқаның шуда болсын!
Беретін асың болсын,
Көретін жасың болсын!
Бесігің алдыңнан түспесін,
Жамандық саған жетпесін!
Залдағы адамдарға қарай шашу шашады. «Шашу» рәсімі.
От Ана:
Ақ нұрға әлем боянды
Наурыз тойы - береке!
Тіршілік таңы оянды
Наурыз тойы - мереке!
Күн Ана:
Уа,жарандар, келіңдер!
Той қызығын көріңдер!
Наурыз тойда бас иіп
Күнге сәлем беріңдер!
«Сәлемдесу» рәсімі. Балалар хормен үш анаға сәлем береді:
Армысың, Алтын күн!
Армысың, Жер Ана!
Армысың, От Ана!
Осы кезде жылаған баланың дауысы естіледі.
«Сүйінші сұрау» рәсімі.
Сүйінші, сүйінші, дүниеге сәби келіпті!!! Сүйіншіме не бересіңдер?
деп бір баланы жүгірту. Отырғандар сүйіншісін атайды.
Тәрбиеші:Ал, құрметті қауым, біздің мерекемізде дүниеге бір сәби келіпті. Бұл сәбидің аты кім болсын? Аяулы да, қасиетті аналар! Сіздерді ортаға шақырамын, бұл балаға кім деп ат қоясыздар, кәне?
«Ат қою» рәсімі.
Наурыз қыз:Наурыз мейрамында ауылдарды аралап, наурыз көже ішу керек.Ендеше мен де басқа ауылдарды аралып,қыдырып қайтайын. Келесі жылы аман есен кездесейік, достар! деп кетуге ыңғайланады.
Перизат:
Бәйшешек гүл ашады
Мұздар сайға қашады.
Суға толып өзен, көл
Кемерінен асады.
Жанболат:
Күттіріп келген Жыл басы
Бізбен бірге жырладың!
Дастарханға халқымның
Береке,ырыс сыйладың!
Наурыз қыз кетерінде гүлдерді шашады.
Тәрбиеші: Балалар, енді ортамызға ертегі кейіпкерлерін шақырайықшы.
Алпамсадай денелі Дәу есіктен кіріп келе жатқанда Қаңбақ шал оның алдын орап домалай жөнеледі.
Қаңбақ шал: Ассалаумағалейкум, Дәу! Жолың болсын! Қайда тарттың?
Дәу: Өй, Қаңбақ шал, саған не болды алдымды орап? Мен «Айналайын» тобының Наурыз тойына бара жатырмын.
Қаңбақ шал: Ал мен Жалмауыз кемпірден қашып келемін.
Осы кезде бірдеңеден құр қалғандай Жалмауыз кемпір көрермендер арасынан шыға келеді.
Жалмауыз кемпір: Ә,мен бұлардың қайда бара жатқанын білемін.Мені неге шақырмаған? Егер мені алып бармасаңдар, мен сендерді жолдан адастырамын! Сібірткесімен оңды,солды сыпыра жөнеледі.
Дәу: Жалмауыз кемпір, сен не істеп жатырсың?
Жалмауыз кемпір: Ә,мен жолды дуалап жатырмын! Уфф, сүффф!!!
Ал егер мені ала кетсеңдер ең қысқа жолмен барасыңдар!
Қаңбақ шал: Жарайды, біз сені ала кетейік. Бірақ онда қалу, қалмауыңды балалар шешеді.
Тәрбиеші: Балалар, бүгін қасиетті күн.Наурыз мейрамында ерекше дәстүр бар. Ұлыстың Ұлы күні бір бірімен ренжіскен жандар татуласады.Қатал,қайырымсыз жандар мейірімді болып, арамдар шыншылға айналады екен. Олай болса, балалар, Жалмауыз кемпірді кешірейік пе? Ол қалсын ба?
Тәрбиеші: Дәу мырза, Қаңбақ ата ! Бүгінгі мейрамда Жалмауыз апаны кешіріп,өткенді ұмытып көрісіп амандасайық!
«Көрісу» рәсімі.
Залдағы барлық көрермендер, балалар да бір бірімен құшақтасады.
Жалмауыз кемпір: Ой, ой, маған не боп барады? Менің түрім өзгеріп барады.Жүрегім жылып барады.Денем де сұлуланып бара жатыр! Алақай, енді мен де өзгердім! деп жаман киімдерін, бетпердесін шешеді.Жалмауыз кемпір әдемі әжеге айналады. Орнынан тұрып, балалардың беттерінен сүйеді:
- Айналайын, ботақандарым менің! Мен сендерге құр қол келген жоқпын. Базарлық ала келдім. Оны мереке соңында таратамын, жарай ма?
«Базарлық» рәсімі.
Тәрбиеші: Міне, балалар, Наурыз мейрамының ерекше мейрам екеніне тағы бір мәрте көзіміз жетті.Жалмауыз кемпір мейірімді әжеге айналды.Ендеше, тағы да өнерлі балаларымызға кезек берейік!
Төребай:
Домбырасыз сән қайда?
Домбырасыз ән қайда?
Ән мен күй бар өмірде
От та лаулап жанбай ма?
Төребай мен Гаусардың орындауында «Әнші болғым келеді» әні.
Мадина:
Наурыз - шаттық әніміз
Салтанатты сәніміз.
Ән саламыз бәріміз
Би билейміз бәріміз
«Көктем гүлі» атты би. Қыздар тобы.
Тәрбиеші: Рахмет, балалар! Ал әже, бағана наурыз көже ала келген сияқты болдыңыз. Сіз наурыз көжені қалай дайындадыңыз?
Әже: Наурыз көженің құрамына кіретін жеті түрлі тағамға тоқталады.
Парасат:
Бата беріп атамыз
Бата беріп апамыз.
Тәтті етіп жасалған
Көжеден дәм татамыз!
Мұхтар:
Арпа, бидай, тары бар
Қатық, малта тағы бар.
Ішетіннің, жейтіннің
Бұл көжеде бәрі бар.
Тәрбиеші:
Қасиет еткен халқымыз
Жаңғыртар дәстүр - салтымыз
Сән, салтымен көрікті Наурыз тойға
Ақ әже ерекше дәстүрімен келіпті.
Әже: Жаңа жыл табалдырықтан аттағанда ерте заманда қазақ халқы «Жалғыз шырақ сәуле болмас» деп төрге қос шырақ жаққан екен. Мен де бүгін осы балабақшаның төріне қос шырақ жаққым келіп тұр, ағайын.
«Шырақ жағу» дәстүрі.
Тәрбиеші: Ал, құрметті жиналған қауым! Барлықтарыңыздың көңіл күйлеріңіз жақсы көрінеді. Мен де өте қуаныштымын. Ендеше, сіздерден «Қонақ кәде» сұрайын. Ортаға 6-8 адамды шақырамын. Көрермендермен жұмыс жүргізіледі.
Топтастыру: Сары дөңгелек таңдағандар Қаңбақ шалдың командасы, ал жасыл дөңгелек таңдағандар Дәудің командасы.
Тапсырма мынандай: Үзік-үзік сөздерден толық мақал құрастыру.
Бұл кезде ұлдар биге киінуге кетеді.
а/. Ұяда ... ұшқанда...
Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің.
ә/. Әке .... шеше...
Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер.
б/. Өле.... бөле...
Өле жегенше, бөле же.
в/. Тентек.... ақыл...
Тентектің ақылы түстен кейін кіреді.
г/. Мысық... тышқан...
Мысыққа ойын, тышқанға өмір қымбат.
д/. Мал.... жер...
Мал баққандікі, жер жыртқандікі.
е/. Таяқ... сөз...
Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді.
ж/. Білекті... білімді...
Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады.
«Бабушки старушки» атты ұлдардың орындауында қалжың би.
Тәрбиеші: Қазақстан көп ұлтты мемлекет. Сондықтан сіздерге көтеріңкі көңіл сыйлау мақсатында осы биді ұсындық. «Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра» деп, осы домбырамен өз өнерін көрсетуге ортаға бір ата-ананы шақырамын.
Бір адам ортаға шығып, домбырамен ән немесе күй орындайды.
Тәрбиеші: Өздеріңіз көріп отырғандай, біздің топтың балалары өте ақылды, өте өнерлі. «Жеті атасын білмеген жетесіз ұл» деген сөз бар. Ендеше, ұлдарыммен бірге жеті атамызды түгендеп көрейікші.
Бала – Әке –Ата -Арғы ата - Баба – Түп ата – Тек ата.
Ортаға өз қалауларымен бірнеше бала шығып жеті атасын айтып береді.
Тәрбиеші: Осымен бізге берілген уақыт таяп қалды, мерекелік ертеңгілігіміз аяқталды. Ертеңгілігімізді халық ауыз әдебиетінің бір үлгісі «Түйе, түйе, түйелер» атты көркем шығармамен жабайық, балалар!
Түйе, түйе, түйелер,
Тұзың қайда, түйелер?
Балқан таудың басында
Балды қоян қасында.
Еніп кеттім еңіске
Қойным толды жеміске.
Жемісімді жерге бердім,
Жер маған жусанын берді.
Жусанды мен қойға бердім,
Қой маған қошақанын берді.
Қошақанды мен қонаққа сойдым,
Қонақ маған қамшысын берді.
Қамшыны мен қазға бердім,
Қаз маған жұмыртқасын берді.
Жұмыртқаны мен енекеме бердім.
Енекем маған бір алаша тай берді.
«Алаша тайға мін!» деді,
«Олай, бұлай жүр!» деді.
«Қымызынан іш!» деді.
Қымызынан бермесе,
«Тайыңа міне шап!» деді,
«Қызын ала қаш!» деді.
