Балалар үшін тілдік тыныс алу жаттығуларының тиімділігі

Тыныс алу жаттығуларының мақсаты баланың тілдік тыныс алуын дамыту. Алғашқы жаттығулар дене бітімін дұрыс қалыптастыруға бағытталады: тілдік тыныс алу өз жорлында бұлшықет кедергілеріне, қыспаққа түсуі тиіс. Егер біз иық және мойын бұлшықеттеріне қысым түсірмей, басымызды тік және еркін ұстап, дұрыс тұрсақ, онда еркін тыныс алып, сөйлей аламыз. Сондықтан да ең алдымен сымбаттылық әліппесіне көңіл бөліңіз:
«Денеңді тік ұста»-тыныс алу бұлшықеттерінің жұмысын жеңіл сезіну үшін дене қалпын дұрыс ұстай білуі қажет.
Орнымыздан тұрамыз, жауырын, иық бұлшықеттерін босаңсытамыз. Енді өз денемізді көтеріп, оны артқа итереміз. Жауырынымыз мықты, тік, ал қолымыз, мойынымыз бен иығымызды жеңіл, бос жібереміз.
«ағаш шабушы». Бастапқы қалып: аяқтарыңды иық тұсына қойып, қолды бос жіберіңдер. Екі қолдарыңмен «балтаны» ұстап, оны бастан асыра жоғары көтеріп, бір мезетте жеңіл және терең дем алып, алға қарай тез иіліп, қолды төмен түсіріңдер де, ауыз арқылы қысқа толық дем шығарыңдар. Қолымызды көтеріп, түзу тұрамыз және қайтадан ағашты балтамен ұрамыз.
«Шаршасақ, дем алайық» -бастапқы қалып: аяқтарыңды иық тұсына қойып, қолды бос жіберіңдер. Аяқтың ұшымен көтеріліп. Қолымызды қатар көтеріп-тыныс аламыз. Босаңсыған денемізді төмен бос жібереміз де, түзуленбей-ақ, 3 рет «ох-ох-ох» деп қалған ауаны шығарамыз. Дене босаңсиды және төмен түсе береді.
«арашылар». Біз қазір бөрене ағашты арамен кесеміз. Қыстық отын дайындаймыз. (Отындық ағашты арамен қалай кесетінімізді қол қимылымен көрсетеміз. Алға сәл еңкейіп тұрамыз).
«ұшақ»-қолымызды екі жанымызға созып, ұшақтарды ұшырамыз. Оң қанатпен алға, сол қанатпен алға. 1,2,3 –ұшағымыз ұш.(б.қ.-аяқты алшақ қою, қолдарын екі жанына созу, 1- оңға бұрылу,2-б.қ,3- солға бұрылу, 4- б.қ.)
Балалар тілдік тыныс алу барысында дем алудың қысқа, дем шығарудың ұзағырақ боларын түсінуі тиіс. Бірқатар жаттығулар тілдік тыныс алуды ретке келтіруге көмектеседі: сөзді, сөйлемді дұрыс айту үшін ауаны үнемі «шығындауға», үзіліс кезінде жұмсақ, естіртпей ауа «жинауға», жеңіл, әрі шынайы тыныс алуға үйретеді.
Тыныс алу жаттығулары:
Гүлдерді иіскейік. Балалар, біз өзімізді гүлдер бағында жүрміз деп елестетейік. Гүлдер әдемі және хош иісті болады. Кәне, гүлдерді иіскеп көрейікші. Жаттығу 2-3 рет қайталанады.
Ғарышкерлер. Тәрбиеші: Сендер өздеріңді ұшқыш ғарышкерлерміз деп есептеңдер. Зымыран әуе кемесін ұшыруға аз қалды. 10-нан 1-ге дейін санап үйренуге жетерлік тыныстап дем жинаймыз, қаттырақ әрі анық «Жібер» деген сөзді айтамыз да дем шығарамыз. Сонымен мұрын арқылы ауа жинаймыз не жұтамыз. Уақытты санауды бастаймыз:10,9,8,7,6,5,4,3,2,1. Жібер!Жаттығу 3-4 рет қайталанады.
Көбелекті ұшырамыз. Тәрбиеші алдын-ала түрлі-түсті қағаздан кішігірім көбелектер үлгісін дайындайды да, оны жіпке бекітеді. Содан соң балаларға таратып беріп, бұл жаттығудың қалай орындалатынын түсіндіреді. Балалар жіп стаған қолдарын жоғары көтеріп, көбелекті ерін деңгейінде ұстайды. Сол мезетте мұрын арқылы жұтып, ауа ағымын көбелекке қарай, оны ұшыру үшін бағыттайды. Жаттығу 2-3 рет қайталанады.
Ыстық сүт. Біз сүтті өте ыстық болғандықтан бірден іше алмаймыз. Сондықтан оны тез суыту үшін көпіршіктерін итере үрлеп ішеміз. Кане, ыстық сүтті үрлейік. Жаттығу 2-3 рет қайталанады.
Қолымызды жылытайық. Балалар, біз қыс мезгілінде далада ойнағанды жақсы көреміз. Бірақ қолғап кимесек қолымыз тонып қалады. Міне, міне, қолымыз тонып қалады, ендеше қолымызды өз демімізбен жылытайық. Кане, кане, қолың тонса, деміңмен жылыт. Жаттығу 4-5 рет қайталанады.
Тіл бұлшықеттеріне арналған жаттығулар:
Тәтті тосап. Біз анамыз тәтті тосапты жақсы көреміз. Тосап тіл үйіреді. Тосап ернімізге жұғып қалыпты. Тілді ерінге қойып, ерінге жұтқан тосапты жалап алғандай айналдыра қимылдатады.
Көңілді тіл.а)Біздің ауызымызда көңілді тіл өмір сүреді. Оның үйшігі- ауыз. Көңілді тентек Тіл бір орнында отыра алмайды. Сондықтан ол үйшігінен шығып жан-жағына қарайды. Оң жағына қарайды, сол жағына қарайды.
ә) Көңілді тіл күнде ертемен далаға шығып, жан-жағына амандасты. Тілді сыртқа шығарып, ырғақпен оңға-солға, солға-оңға бұрады. Жаттығу 5-6 рет қайталанады.
Қазы-карта тураймыз. Ауызымызды ашып, бір-бірімізге немесе айнаға қарайық. Ауызды ашсақ әдемі тістер көрінеді. Тісіміз өткір, пышақ секілді. Ол тістердің көмегімен бір ауызға түскен тамақты тістеп, кесіп, бөлшектеп жейміз. Ал тіліміз қазы-карта секілді ет екен. Ендеше қазы-карта турайық. Тілді біртіндеп баяу шығарып, тіспен тістейміз. Туралған қазы-картаны ауызға саламыз. Осылайша тіл кері ауызға қайтарылады. 3-4 рет қайталайды.
Саңырауқұлақ. Саңырауқұлақты елестетейік те, тілімізді маңдайымызға тигізіп, тақылдатпай тіреп тұрайық. Жаттығу 3-4 ретр орындалады.
Мысық сүт ішеді. Мысықтың сүтті тілімен жалап ішетінін көрсетіңдер. Бастапқы қалып.
Ұртыңа қара. Ұрттарыңа тілмен «ине салыңдар».Бастапқы қалып. 3-4 рет қайталау.
Ерін бұлшықетіне арналған жаттығулар.
Әдемі күлімде. Әдемі баланың күлкісі де әдемі. Қатты дауыс шығарып күлмеген жөн. Сондықтан әдемі, жымиып ғана күлейік. Ерінімізбен жымиып езу тартамыз, сосын бастапқы қалыпқа келеміз.
Балапанның тұмсығы. Ерінімізді жұмылдырып, алға сүйірлеп шығарамыз, бастапқы қалып.
Бірден тез күліңдер. Ерінімізді сүйірлеп алыңдар да, соңынан тістеріңді көрсете отырып, бірден тез күліңдер.
Қақпа. Ерінімізді кеңінен ашып, жұмылған тісті көрсетеміз. Содан соң бастапқы қалыпқа келеміз.
Атты тоқтатыңдар. Атты тоқтатыңдар: дырр-ррр-ррр.
Томпиған ұрт. Екі ұртты да томпитып алыңдар да, бұдан соң алдымен біреуін, кейін екіншісін саусақпен басыңдар, бастапқы қалып.
Әженің әлдиі. Әжеміз кішкентай бөбекті ұйықтатарда «ә-ә-ә әлди-әлди ақ бөпем» деп әндетеді. Кане, бізде әндетейік.
Аюдың ақыруы. Аюдың тісі ауырды. Ол «а-аа-а» деп аңырап жүр. Кане, аю қалай дыбыстады?
Шалқан. Шалқан үлкен болып өсіп қалған екен. Оны көрген атай: «о-о-о» деп таң қалды.
Жыланның ысылы. Жылан қалай дыбыстайды? Ыс-ыс-ыссссс