Дидактикалық ойындардың балалар тілін дамытудағы орны

«Тілді дамытуды жетілдіруде дидактикалық ойындардың маңызы»

Мақсаты: Мектепке дейінгі балалардың бойына әдеби шығармалар арқылы тілдің мәнерлілігін және бейнелігін қалыптастыру. Тәрбиешілерге балалардың тілдің мәнерлілігін және бейнелілігін дамытуда қатысты бағалы ой-пікірлерді меңгерту, алған білімдерін мектепке дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін басшылыққа ала отырып, балаларда әдебиетпен және ауыз әдебиетімен, таныстыру, оларды әңгімелеуге және оқыған, тыңдағанын қайта әңгімелеп беруге, өлеңдерді, жаңылтпаштарды, мысалдарды жатқа мәнерлеп оқуға үйрету, тілді бейнелеу және мәнерлеу арқылы көркемдік тілді тәрбие беру ісінде орынды қолдану іскерліктерін қалыптастыру.

Қазіргі уақытта педагогика даму үстінде. Педагог тәрбие және оқыту барысындағы өзінің іс-әрекетінің нәтижелерін әрбір баланың қалай дамып келе жатқандығынан, оның шығармашылық потенцияланан, қабілетінен, қызығушылығынан байқайды.
Бұл жағдайда балалардың айналаны қоршаған ортадағы құбылыстарды қабылдауына зор септігін тигізетін және қатынас құралы болып табылатын аңа тілінің алатын орны ерекше.
Тілдін дамуы тек мазмұны ғана емес, сонымен қатар, образдық, эмоционалдық жақтарын да меңгеруді қажет етеді.
Тілді көркемдік жағынан дамыту үшін баланың тек қарапайым әңгімелескенде ғана емес, басқа да ортада-өзге адамдардың арасында да өз эмоциясын, сезімін, көзқарасы мен ойын ашық айта білуіне жағдай жасау керек. Бұған баланы ерте жасынан үйрету керек.
Көпшілік арасында мәнерлеп сөйлей білуге тәрбиелеудің бірден бір жолы-баланы жастайынан халық алдына шығару. Бұған мектепке дейінгі жастағы мекемелерде ойын жаттығуларымен насихаттық ойындар негізіндегі сабақтар көп көмегін тигізері сөзсіз. Бұл балаларды қуантып, қызығушылықтарын арттырады.
Баланың ең басты өзіндік іс-әрекеті – ойын болып табылады. Тілінде ақауы бар балалар ойын арқылы өз құрбыларының арасында өзін ұстау тәжірибесін жинайды, ережелері мен нормаларын меңгереді, өз бетінше әрекет жасауға мүмкіндік туғызады.
Халық даналығындағы «Ойнай білмеген, ойлай да білмейді», «Ойында озған өмірде де озады» деген аттылы сөздің сырына жүгінсек мектеп алды баланың ойынға деген құлқы, қарым-қатынасы, мінезі олар өсіп есейгенде де өмірінде жалғаса береді.Ойын баланың негізгі әрекеті. Халқымыз бала тілінің дамуына ойын әрекеті елеулі орын алатынын ерте кезден-ақ болжап білген. Ойын кезінде баланың ортамен қарым – қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өседі, ойын үстінде бала жолдастыққа, көпшілекке, тапқырлыққа, ептілекке, адамгершілікке тәрбиеленеді. Баланың ақыл-ой дайындығының компененттерінің бірі –жеткілікті дамыған тіл. Мектепте табысты оқу үшін баланың тілдік функциялары толық дамыған болуы керек. Баланың тілін жетілдіру үшін алдымен баланы дұрыс сөйлеуге, сөздің дыбыстық құрамын дұрыс айта білуге үйрету, оны әңгімеге тарта отырып, баланың сөздік қорын жаңа сөздермен толықтырып,түсінігін молайту қажет. Бұл ретте тәрбиеші балалардың сөйлеспелі сөзінде сөйлем мүшелернің қолдана білуіне, тәрбиешінің қойған сұрақтарын түсіне білуге және оған толық жауап беруге, диолог түрінде сөйлесу, өзіне таныс ойыншық, тағам, киім-кешек, қоршаған ортадағы әлемге соның ішінде бау-бақша, жан-жануарлар, өсімдік-жемістер, орман-тоғай, тау-тас, өзен-көлдер немесе ай-күн жұлдыздар туралы, сондай-ақ, адамдар, көрші-қоландар, бір ауланың балалары, тіпті, балабақша қызметкерлері туралы кім нне істеітіні жайында түсінігі болып, олар жайында әңгімелей білуге үйретуге тиіс. Осы арқылы айнала дүниені, табиғатты бақылата, таныта отырып, баланың сөздік қорын байыту, ол сөздерді күнделікті сабақта, сабақтан тыс сөзбе-сөз қарым-қатынас кезінде өздігінен дұрыс айта білуге төселдіру керек. Тәрбиеші айтқан затты немесе ойыншықты тауып әкеліп көрсету, атын атап айту, әлгі заттың атын,іс-қимыл әрекетін, сынын, сапасын-санын, түр-түсін, пішінін білдіретін сөздерді үйрену, сондай-ақ, сол заттардың кеңістікте орналасқан орнына қарай орнын, яғни, жоғарыда үстіне деген секілді үстеу сөздерді қолдана отырып, мекен-жайын айта білу бала үшін аса қажет. Баланың тілін дамытуда ойын турлерін жүргізу арқылы ойын шарттарын айта отырып та, байытуға болады. Мысалы: «Қуыршаққа қонаққа бару», «Мен кіммін?», «Сызықты басып кетпе», «Шарды ұста», «Қуыршақты киімдіреміз», «Көлемі бойынша қой», «Шарбақты құрастыр», «Лентаны ора», «Дәл түсір» деген секілді көптеген ойын түрлерін қолдануға болады.
Балабақшада тәрбиелеу бағдарламасы педагогтың алдына мындай мақсаттарды қояды:

• Балалардың көрген естіген дүниелері туралы ой қорыта отырып, көрген білгенін дұрыс та нақты айта білуге үйрету әрі әнгімелеу үстінде оқиғаның неден басталғанын, оның өріс алуын, әрі қандай қорытынды алғанын тізбектей, бас аяғын ауыстырып алмай, айтып жеткізе білуге үйрету;

• Оларды әнгімелеу кезінде дұрыс сөздер мен сөз тіркестерін табуға көмектесу, атаулар, іс-әрекеттер мен заттық сапасы дәл айтылған уақытында баланы қошеметтеу;

• Суреттеу тілін дамыту, қызықты да еліктіре айтуға үйрету.

Ойынның негізгі міндеті-балалардың ақыл-ойын дамыту, білімін байыту .
Ойын ешкашанда өзінін қызығушылығын жоғалпайды, тек оның мазмұны, сипаты өзгереді. Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшелектеріне қарай сюжетті-ролді, драматизациялық, дидактикалық-құрылыс ойындары, қимылды ойындар,ұлттық ойындар болып бөленеді.
Дидактикалық ойын формасы кішкене балаларға мейлінше тән оқыту формасы болып табылады. Оның арғы тегі ойынды тілі және қимылмен ұштастыру негізінде көп нәрсеге үйрететін ойындарды жасаған халық педагогикасында жатыр. Мысалы: «Сиқырлы қалпактын сырын ашу» ойыннында ересек топтарда тәрбиеші балаларды зат туралы айта білуге үйрету олардын жүйелі сөйлеу қабілетін дамыту міндетін алға қояды. Ойын міндеті-қалпақтың астында не бар екенін білу.
Әрбір топта дидактикалық тұрғыдан жабдықталған қуыршақ, оның күнделекті тұтынуына керекті барлық заттардын комплектілері болуы керек. Үстел үсті ойындарына-лото, домино, тақырыптық ойындар (мысалы: қайда не өседі? Бұл қай кезде болады? Бұл кімге керек? т.б.), қимыл белсенділігін, ептілікті, тілді дамытатын ойындар жатады. Дидактикалық ойындарды тіл дамыту сабақтарында пайдаланудың тиімділігін тәжірибе көрсетіп отыр. Сабақты бекіту, сабақта менгерген материал туралы түсінігін кенейту, баланын шығармашылығын дамыту, тіл байлығын молайту үшін ол ойындар сабақтын тақырыбына, мақсатына сай тандалып алынады. Ұсынылып отырған дидактикалық ойындардағы тапсырмалар: монологтық және диологтық сөйлеуге арналған. Мысалы: «Телефон» ойында диологтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты-бір нәрсе жайында сұралып, баланы оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады.
Ұстаз ойынға тек қана балаларды қызықтырып, уақыт өткізудің құралы деп қарамай, балаға берілетін танымның, білім мен тәрбиенің құнды негізі деп қараса ғана үлкен жетістіктерге қол жеткізіп, мақсатына жете алады. Сабақта ойынды дұрыс қолдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әрбір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына еңгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатың аша білу, ойын арқылы баланың танымына әсер етіп, даму барысын үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойлады.
Қорыта келе айтарым, баланың өсіп жетілуіне ықпал ететіп басты құралы-ойын деп білемін. Педагог балаларды ойынатып қана қоймай, олардың ойларынын нақты, сөйлемдерінін мазмұны болуын назардан тыс қалдырмау керек. Отбасында болсын, әсіресе, балабақшада бүлдіршіндердің ойлы да, өнерлі тіл байылығы мол болып өсуіне ойынның ұшан-теңіз мүмкіндіктерін аша білуге, оларды ізгі мақсаттар арнасында өрбітуге күш салу игі мақсатымыз.

СӘБИЛІК БАЛАЛЫҚ ШАҚТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗЫ

Сәбилік шақ – бұл адамға тән психофизиологиялық процестердің тез қалыптасу кезеңі. Сәбилерге дер ткезінде басталып, дұрыс жұзеге асырылатын тәрбие беру ісі оларды жақсы өсіріп, дамытудың маңызды шарты болып табылады.
Өмірінің алғашқы екі жылында балалардың дене және нерв – психикалық жағынан дамуы үшін тез өсу тән. Бұл кезенде баланың бойы мен салмағы (әсіресе алғашқы жылы) үлемелі өседі, организмнің бүкіл қызметі жедел дамиды. Бір жасқа толы бала өз бетімен жүреді. Өмірінің екінші және үшінші жылында оның негізгі қимылдары жетіле түседі, ол өзінің қимылды активтілігін айналасындағылармен үйлестіре бастайды.
Бала ана тілін игеруде үлкен табысқа жетеді.
Егер бір жастағы баланың активті сөздік қоры, әдетте 10 – 12 сөздең тұрса, екі жасқа тола бастағанда ол 200-300, ал үш жасқа тола бастағанда 1500 сөзге дейін көбейеді.
Баланың сәбилік шақта дамуы организмнің жиі жарақаттанғыш ауруларға қарсыласу қабілеті төмен, қолайсыз кезінде жүзеге асады. Басынан өткізген әрбір ауру балалардын жалпы дамуына жағымсыз әсерін тигізеді. Сондықтан кішкентай сәбидін денсаулығынан сақтау және нығайту баланы сәбилік шақта тәрбиелеудің аса маңызды міндеттердін бірін құрайды.
Бала өмірінің алғашқа жылдарында, әсіресе дене психикалық даму арасындағы өзара байланыс күшті болады. Дені сау, мықты бала ауруға аз шалдығады және психикалық жағынан жақсы дамиды. Оның үстіне көңілді, ширақ, белсенді балалар неғұрлым төзімді келеді. Денсаулығынын сәл бұзылуы олардың жалпы жайына өзгеріс туғызады – олар ашушан, самарқау болып нашар ойнайды, тез шаршайды.
Балалар сәбилік шақта көңіл күйінің тұрақсыздығымен ерекшеленеді;
былай қарағанда сәл нәрсеге бала жылап қоя береді де, ұзақ уақыт бойы жұбанбайды, қайта оған керісінше, көз жасы құрғамай жатып жүзінде күлкі ойнай бастайды. Балалардың көңілді болуы олардың тіршілігін дұрыс ұйымдастыру, белсенді әрекет ету, қызықты жайларды есте қалдыру, ең бастысы ересек адамдармен қарым – қатынасты тиімді ұйымдастыру арқылы қамтамасыз етіледі.
Балалардың шат көңіл күйінің, байсалды мінез – құлқынын қалыптасуын қамтамасыз ету, нерв жүйесін қорғау, шаршап – шалдығудан сақтандыру – балалардың сәбилік шақ педагогикасының маңызды міндеттері.
Кішкене балаларды тәрбиелеуде олардың қозу процесі тежеу процесінен басым келетінін есепке алу керек: кішкентай бала тамақ күтіп, қимылын тежегенді т с. с. онша ұнай қоймайды. .......

БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ОТБАСЫНЫҢ РОЛІ

Қазіргі коғамда жас өспірім ұрпақты тәрбиелеу ерекше қамқорлық міндет болып табылады. Оның табысқа жетуі мемлекеттік тәрбие ерекшеліктерінде, отбасындағы және жұртшылық арқылы жүзеге асырылатын тәрбиенің тәрбиелік ықпалының бірлігі мен үйлестілігіне байланысты. Бұл бірліктін негізі – жан жақты және жарасты дамыған, қоғамда пайдалы, Отанға берілген азаматтар қалыптастыратындай етіп жаңа ұрпақты тәрбиелеуде мемлекет пен отбасы мүддесін толық сәйкес келуі.
Қоғамдық тәрбиенің жетекші ролі жағдайында қоғам мен отбасы тәрбиесінің бірлігі аса маңызды партиялық және мемлекеттік докуметтерде тұжырымдалған комунистік тәрбие жүйесінің басты принциптерінің негізі болып табылады. «Халыққа білім берудің комунистік жүйесі , - делінген КПСС Програмасында, - балаларды қоғамдық тәрбиелеуге негізделген.
Балаларға отбасының тәрбиелік ықпалы оларға қоғамдық тәрбие беруде барған сайын тығызырақ ұштастырылуға тиіс».
Қоғамдық тәрбиенің жетекшілік ролі мынаған байланысты: баланы тәрбиелеу өз қатарларының колективінде жүзеге асырылады, бала қоғамдық мінез – құлықтың алғашқы дағдыларын үйренеді; ондағы тәрбие ғылыми негізделен сипатта болады; арнайы құрылған педагогикалық ортада өтеді және кәсіби тұрғыдан дайындалған мамандар жүзеге асырылады.
Қоғамдық тәрбиенің жетекші ролін мойындау баланың жеке болуына қалыптастырудағы отбасының орасан зор маңызын тіпті де кемітпейді. Отбасы – қоғамның алғашқы ұясы, жаңа адам сол ұяда дүниеге келеді, бұл шағын әлеуметтік топ – бала үшін алғашқы өмір мектебі. Ата – ана – ең бірінші ұстазы және тәрбиешісі. Жаңа қалыптасатын жеке адамға оның ықпал күші айрықша зор. Ата –ананың балаға әсерінің негізі олардың перзентіне деген қалтқысыз сүіспеншілігі, талапкершілікпен ұштасқан қамқорлығы болып табылады. Осы сүйіспеншілік пен қамқорлыққа бала анасына мейлінше бауыр басу және сүіспеншілік сезімімен, олардың артықшылығы мен беделін мойындаумен, барлық нәрседе солардан оны алуға, солар сияқты болуға ұмтылумен жауап қайырады. Отбасы әсер күші баланың тәрбиелік ықпалға көнгіштігіне, оның еліктегіштігіне байланысты.
Мемлекеті ата – аналардың тәрбиелік рөлін олардың қоғам мен және азаматтық маңызды міндеті ретінде жоғары бағалайды.

« СССР азаматтары, - делінген СОВЕТТІК СОЦИОЛИСТІК РЕСПУБЛИКАЛАР ОДАҒЫКонституциясының (Негізгі Занының( 66 – статьясында, - балалар тәрбиесіне қамқорлық жасауға, оларды қоғамдық пайдалы еңбекке тәрбиелеуге социолистік қоғамның лайықты мүшелері етіп өсіруге міндетті. Балалар ата – анасына қамқорлық жасап, оларға көмек көрсетуге міндетті».
Әсіресе кішкене балаларды тәрбиелеуде отбасының маңызы айрықша зор; ата – ананың басшылығымен олар қоршаған дүние туралы бастапқы ұғымдарды меңгереді.
Совет семьяларында балалардың Отанға деген сүіспеншілігін адаигершілік мінез – құлқының негіздерін қалыптастыру жөніндегі социалистік коғамның талаптарына сәйкес балаларды ойдағыдай тәрбиелеудің оның тәжірибесі жинақталған. Алайда сәбилерді тәрбиелеуде елеулі қателіктерге жол беретін отбасылар да кездеседі, мұнын өзі ондай балалардың одан арғы дамуына теріс әсер етеді, аса күрделі қайта тәрбиелеу проблемасын туғызады. Бұл қателіктердің негізгі себебі ата- аналардың педагогикалық мәдениетінің жеткіліксіз дәрежесі болып табылады. Өз баласын жақсы адам, келешек азамат етіп тәрбиелесем деген құр ниет – бұл әлі аз, сол тәрбиені жүргізе білу керек.
Тәрбие ғылымы мен өнерін меңгеруде ата – аналарға кім көмектесуге тиіс? Бұл жұмыста мектепке дейінгі мекемелердің педагогтары маңызды роль атқарады. Отбасы мен балалар бақшасында балаға тәрбиелік ықпал жасауда бірлік пен өзара ынтымақ орнатуға ұмтыла отырып, олар ата – аналарды педагогикалық біліммен қаруландырады, оларға практикалық көмек көрсетеді. Н.К.Крупскаяның «Біздің мектепке дейінгі мекемелерде өткізілетін қоғамдық тәрбиені.... ана жүрегі социализм ісі үшін лүпіл ... онымен отбасындағы тәрбиемен ұштастыру адамдардың тамаша ұрпағын ...... шығарады» - деген даналық ақыл – кеңесін басшылыққа ала отырып тәрбиешілер отбасымен үлкен жүмыс жүргізеді, қоғамдық және....... тәрбиесінің бірлігіне жетуге күш салады.

БАЛАЛАРДЫ ДҰРЫС ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ШАРТТАРЫ

Ата –аналар А.С. Макаренконың «балаларды тәрбиелеу – біздің өміріміздегі ең жауапты сала.. Дұрыс тәрбиелеу – бұл біздің өміріміздегі бақытты қарттық шағымыз, жаман тәрбиелеу – бұл біздің келешек қасіретіміз, бұл біздің көз жасымыз, бұл біздің басқа адамдар алдындағы бүкіл ел алдындағы айыбымыз» деген пікірінде мағынасын түсінуге тиіс. Өз баланның тәрбиесін жеке өз ісің ғана ..... керек, қоғам алдандағы азаматтық борышынды орындау деп түсіну керек. Балаларын тәрбиелей отырып, ата –аналар келешек еңбек....... азаматтарды, келешек әкелер мен аналарды қалыптастырады;
..... табысты болуына олардың өздері ғана емес, тұтас алғанда қо.....
Айрықша реттерде, ата – аналар балаларын тәрбиелеу үшін .... жағдай жасай алмаған кезде, оларға мемлекет көмек көрсетеді.
Ата – аналар тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін, оларды жүзеге асырудың жолдары мен міндеттерін, оларды жүзеге асырудың жолдары мен амалдарын айқын түсінгенде отбасындағы бала тәрбиесі ойдағыдай болуы... бұл отбасы мен балалар бақшасындағы тәрбиелік ықпалдың бірлігін орнату үшін де қажет. «Өзін ата – аналық тілегінің қандай екені жөнінде..... айқын есеп беруге тиістісін», - деді А.С.Макаренко. Ол ата-аналар баласын кім етіп тәрбиелегісі келетінін, оған қандай ............ дарытқысы келетінін айқын ұғынып алуға тиіс деп атап көрсеткен .... дұрыс тәрбиелеу үшін оны жақсы білу, жақсы түсіну керек, ал оған педогогикалық білім қажет. Бұл ата –аналардың баланың мінез құлықтарын дұрыс талдап, оны тәрбиелеудің дұрыс жолдарын таңдап алуына көмектеседі.
Ббалаларды тәрбиелеуде отбасы өмірінің жалпы орны: жұбайлар теңдігі, отбасы мүшелерінің арасындағы дұрыс қарым – қатынас жалпы ізгі тілектестік, өзара құрметтеу және қамқорлық жасау, патритизм, еңбек түрлері, атмосферасы, ортақ тәртіп пен семья дәстүрі, ересектердің басқа талаптарының бірлігі маңызды роль атқарады. Отбасы өмірі..... (тамақ, киім, жылу т.с.с. жөніндегі) қажеттер ғана емес,..... қажеттер де толығырақ қанағаттандарылып, дамып отыратындай .... орналастырылуға тиіс.