Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін ойындар арқылы дамыту

Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін ойындар арқылы дамыту
Қазақстан Республикасының «2015 жылға дейінгі білімді дамыту тұжырымдамасында»: «Мектепке дейінгі тәрбие –үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы.Ол – балалардың жеке басын ескере отырып дамытатын орталық» делінген.Осы тұжырымдаманы негізге ала отырып, мектепке дейінгі ұйымдар тәрбиені ұтымды ұйымдастыруда.
Ойын – балаға қарым-қатынас жасаудың әдіс-тәсілдерін және заттармен іс-әрекет жасауды үйрететін, баланы тәрбиелеу мақсатында қолданылатын балалар әрекетінің бір түрі.Бала ойынында да қоғамдық ұжымдық сипат болады. Мысалы: кез келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп ойнайды.Ойын арқылы бір-бірімен өзара қарым-қатынас жасайды, тілдері дамиды.Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор екендігі түсінікті.Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз.Ол өзін еркін ұстайды.Ал еркіндік дегеніміз- барлық дамудың баспалдағы,бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы.
Мен өз тәжірибиемде мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту үшін келесі ойын түрлерін қолданамын:
Дидактикалық ойындар-балаларға белгілі бір білім беріп, іскерлік пен дағдыны, сөздік қорларын дамыту мақсатын көздейтін іс-әрекет.
Дидактикалық ойындардың өзіне тән ерекшеліктері бар.Бір жағынан- ойында ойындық әрекет негізге алынған,оның көмегімен жеке тұлғанын белгілі бір сапалары: зейін, байқағыштық, ес, ойлау, тілдік қоры, ізденімпаздық, белсенділік қалыптасады.Екінші жағынан- ойын сабақта үйрену, өткенді қайталау, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру, тілдерін дамыту, білімді іс жүзінде пайдалану міндеттерін шешуді көздейді.Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидиактикалық ойындарды дұрыс қолдану үшін тәрбиешіге ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әрбір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойын арқылы баланың тілінің дамуына әсер етіп, даму басына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
Қоғам дамуына байланысты ойынның жаңа түрі-рөлдік ойын пайда болды.Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін- үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін емес.Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің рөлін орындауды алады.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рөлдер болмаса да рөлдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғы шарттардың барын байқауға болады.Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланысты балалар белгілі бір кісінің ( анасының, тәрбиешінің, күтушісінің, дәрігердің) іс-әрекеттерін бейнелей бастайды. Рөлдік ойынның мәні- ойын барысында дәріс алушының тілдік қатынас жасауға деген талабын ашуда. «Қажетті сөздерді үйренсем, тауып айтсам» деген ойды да туғызады. Осындай ойындық жағдайда ғана қарым-қатынастық ерекше маңызға ие болады. Рөлдік ойындар ғана үйренушінің сөздік қорын молайта түсіп,өз бетінше тілді үйренуге үлкен септігін тигізеді.
Мектепке дейінгі жастың елеулі жағы құрбылырымен қарым-қатынастың пайда болуы мен «балалық қоғамның» құрылуы болып табылады.Балалар құрбыларымен қарым-қатынасты балаға өзінің тұлғалық сапаларын дамытуға мүмкіндік беретін ойын барысында айқын байқауға болады.Бірлескен ойын іс-әрекетінде бала өзінің әрекеттерін басқа балалардың әрекеттеріне сәйкестендіруге үйренеді.Мұнда әр бала ойынның жалпы жағдайымен осы топтағы балалардың құрамына сәйкес өзін-өзі икемдеуге үйренеді.Ойынға кіріскенде балалар өздерінің жеке бастарының ерекешеліктерін көрсете бастайды, Біреулер талап етіп айқай салады: «Мен бастық боламын!».Балалардың біразы бұл тілекті үн-түнсіз қабылдайды, Бірақ арасында оның мұндай мәлімдемесіне келіспеушілердің табылуы ықтимал. Мұндайда дау – жанжал туады.Рөлді бөлісуге қанағаттанбаған бала ойынға қатысудан бас тартуы мүмкін: «Сендермен ойнамаймын.Бітті».Бірақ ол бірінші орынға ие болғысы келген баланы ығыстыруы мүмкін: «Кәне, бері келіндер! Бұйрықты мен беремін!».
Егер балалар өзара келіспесе,ойын бұзылады.Ойынға деген қызығу,оған қатысуға деген тілек балаларды өзара келісімге де келтіреді.
Сонымен , рольді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек ұғына түсінгендігін бейнелейді.
Мен балалармен жұмыстану барысында балабақшаға қуыршақ театры келсе,балалардың қуанатындығын,сонымен бірге кішігірім көріністерді қуыршақтардың көмегімен өздері ойнағанды жақсы көретінің байқадым. Балалар қойылым барысында қуыршақтардың сұрақтарына жауап беріп,олардың өтініштерін орындайды.Кейіпкерлермен бірге күліп,жыласа-бірге жылайды, қайғырса-бірге қайғырып,келе жатқан қауіп - қатерді ескертеді, әрқашан да сүйікті кейіпкерлерге көмекке келуге дайын.
Театрландырылған ойынға қатыса отырып,балалар әр түрлі дыбыстар, бейнелер арқылы қоршаған дүниемен танысады.Мен театрландырылған ойындарды тұрақты түрде оқу іс-әрекеті барысында қосамын, өйткені бұл ойындар арқылы балалардың ой-өрісі кеңейеді, сөздік қоры молаяды, тілдері дамиды.
Театрландырылған ойындар негізгі екі топқа бөлінеді: режиссерлік ойындар және драматизациялық ойындар.
Балабақшада режиссерлік ойындарға- үстел театры, көлеңке театры, фланеграф театры жатады. Мұнда балалар барынша кейіпкердің рөлін ойнап, оны интонациямен, мимикамен білдіреді.
Драматизациялауда қуыршақтарды, ойыншықтарды немесе саусаққа тағылған кейіпкерлерді қолданады. Үлкендер немесе балалардың өздері шығармашылық қабілеттерін көрсетіп ойнайды.
Драматизациялық ойындардың түрлері:
Драматизациялық ойындарды ойнағанда балалар кейіпкерлердің рольдеріне өздері енеді,оларды өмірге әкеледі. Бұл ең қиын көрсетілімге жатады.Мысалы, белгілі бір кейіпкердің маскасын, қалпақ, алжапқыш-жұмыс киімдерін тағы басқаларын бала өзі киеді. Кейіпкердің бейнесін мимика, интонациясы, қимылдары арқылы өзі көрсетеді.
Саусақ ойындарын драматизациялау-ертегі кейіпкерлері бейнеленген қуыршақтарды бала саусағына киеді де, өзі кейіпкердің орнына сөйлейді.Іс-әрекет барысында шиырманын бала бір немесе бірнеше саусақтарымен қозғалтады да сөздерін айтады.
Саусақ театры бір кезде бірнеше кейіпкерді көрсетуге өте қолайлы.Мысалы: «Шалқан» ертегісінде кейіпкерлер бірінен соң бірі шығады.Мұндай ертегіні бір бала ғана саусақтарының көмегімен көрсете алады. «Жеті лақ», «Он екі ай», «Қаздар мен аққулар» ертегілердің екі немесе үш бала шиырманың артында тұрып орындай алады.
Жұмыс тәжірибем барысында қолданылыатын ойын түрлерінің бірі- саусақ ойыны арқылы да баланың сойлеуге деген талпынысы,қабілеті дамып,ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашады.Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды немесе ағаштарды бейнелей алады.Саусақтарының қозғалыс- қимылына қарап бала қуанады, шаттанады,өлеңдегі үйренген сөз шуамақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады.Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып,оң, сол , жоғары, төмен т.б түсініктерді бағдарлай алуды үйренеді.
Саусақ ойының балабақшада және үй жағдайында әсерлі, көңілді түрде ұйымдастыруға болады.Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі, әр қимылы көрсетіледі.
Қазіргі уақытта тілдік қоры төмен балаларды анықтау, диагностикалау, болжамдау, қалыптастыру және оқыту мен дамыту жұмыстарын жүргізу өзекті мәселе болып отыр.
Тілдік қоры төмен балалардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын дұрыс қалыптастыру, ойын барысындағы ересектермен, үлкендермен қарым-қатынасы бала қабілетінің толықтай көрініп, еркін қарым-қатынас арқылы сөздік қорының дамуына мүмкіндік береді.
Бұл сұрақ, әсіресе, сәбилік шақта негізгі орын алады,себебі, баланың мектепке дейінгі кезеңі-оның жеке қасиеттерінің қалыптасып,дамитын кезеңі, сондықтан да бала өз ана тілінде сөйлеп, бұған педагогтар мен ата-аналар да ерте бастан көңіл бөлген жөн.
Ойындардың мектепке дейінгі балалардың жетекші іс-әрекеті екені белгілі. Мектепке дейінгі жастың елеулі жағы құрбыларымен қарым-қатынастың пайда болуы мен «балалық қоғамның»құрылуы болып табылады.Балалар құрбылырымен қарым-қатынасты балаға өзінің тұлғалық сапаларын дамытуға мүмкіндік беретін ойын барысында айқын байқауға болады. Бірлескен ойын іс-әрекетінде бала өзінің әрекеттерін басқа балалардың әрекеттеріне сәйкестендіруге үйренеді.Мен жұмысымда балаларды ұжымшылдыққа тәрбиелеу,бір-бірімен қатынасқа түсу арқылы тілдерін дамыту үшін «сюжетті рөлді», «іскерлік», «театрландырылған», «саусақ» ойындарын кеңінен пайдаландым. Балалар тобындағы басқа мүшелерімен нақты қатынастарды ұжымдық сапаларды қалыптастырып қана қоймай, баланың өзіндік санасын да дамытады. Құрбыларына, жаңадан қалыптасып келе жатқан ұжымның пікіріне ден қою оның бойында әлеуметтік сезімдерді: дербестікті, топқа еру, жан ашу қабілеттерін қалыптастырады. Егер ойын сюжеті балаға ересектердің қызметімен және өзара қарым-қатынастарымен танысуға мүмкіндік беретін болса, онда нақты өзара қарым-қатынастар оны түрлі жағдайларда өзін ұстауға үйретеді.
Қарым-қатынас жағдайлары мен өлшемдері бала дамуының барлық сатысында байқалады әрі әрбір жасқа өзінің ерекшеліктері тән. Осындай сәттер оқыту барысында ескерілуі тиіс.Мектепке дейінгі сала педагогтары мен психологтарының кәсіби білімінің баламалы үлгілерінде басты қағида- тәрбиелеу мен білім беру үрдісіндегі педагог ұстанымын өзгерту.Бұл жерде басты мәселе бала болуы, ал ересек ойын арқылы оны оқытып және тәрбиелеп қана қоймай, бірқатар білім беру міндеттерін шешуге тиіс.
Қорыта айтқанда,мектеп жасына дейінгі балалардың тілдерін дамыту жұмыстарында, баланың қоғамдық белсенділігін қалыптастыруда, балалардың өзара қарым-қатынастарын дамытуда, белгілі бір еңбекке баулу әрі жетілдіру үшін ойынның маңызы зор.