Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты тілдерінің дамуы

Утеубаева Г.А.
КМҚК «Радуга»бөбекжай-бақшасы»

«Балалардың жас ерекшеліктеріне сай тілдерінің дамуы»
Ерте жас тобы (1 жастан бастап)
"Қатынас" білім беру саласының мазмұны сөйлеу қарым-қатынас қажеттілігін қалыптастыратын жағдайлармен, коммуникативтік дағдыларын дамытуды, белсенді және пассивті сөздік қорын, тілдің грамматикалық құрылымын, дыбыстық мәдениетін, баланың байланыстырып сөйлеуін басқа білім салаларымен кіріктіру арқылы жетілдіруді қамтамасыз етеді.
      Мақсаты әлеуметтік-коммуникативтік дағдыларды дамыту үшін жағдайлармен қамтамасыз ету болып табылады.
      Міндеттері:
      – баланың ауыртпалықсыз және уақытылы әлеуметтенуі;
      – оны жалпы қабылданған қарым-қатынас нормаларына, құрдастары мен ересектер арасындағы өзара қарым-қатынасқа баулу;
      – тыңдау мәдениетін қалыптастыру;
      –сөздік қорды дамыту;
      – тілдің грамматикалық құрылымына, сөзді дыбыстау мәдениетіне және байланыстырып сөйлеуге үйрету.

Кіші топ (2 жастан бастап)

Сөйлеуді дамыту.
      Сөйлеудің дыбыстық мәдениеті.
      Біліктер мен дағдыларды:
      1) сөйлеудің дыбыстық мәдениетін;
      2) дауысты және дауыссыз дыбыстарды (ызың және үндіден басқа) мен сөздерді анық айту, дыбыс аппаратын дамыту.
      3) қолдың ұсақ моторикасын дамыту;
      4) артикуляциялық гимнастика өткізу.
      Біліктер мен дағдыларды:
      1) түрлі дауыс жоғарылығымен, қарқынымен, биіктігімен дыбыстарға еліктеуші сөздерді айтуды;
      2) сөйлеу тілінің екпіні мен ырғағына сәйкес жаңғырта білуді;
      3) сөз тіркесінде, сөйлемде сөздер мен дыбыстарды айтуын бекітуді қалыптастыру.
      Сөздік қор.
      Балалардың белсенді сөздік қорын байыту: заттардың қасиеттерін және олармен әрекеттерді атау.
      Дағдыларды:
      1) тілдік қатынасты, ауызша сөйлеуді;
      2) ыдыс-аяқ, киім, жиһаздарды және күнделікті өмірде олармен әрекет жасауды білдіретін сөздерді, сөз таптарын қолдануды;
      3) заттардың белгілерін білу, жануарлар мен олардың төлдері, көкөністер, жемістер, өсімдіктер, еңбек әрекеттерін білдіретін сөздерді қолдануды қалыптастыру.
      Тілдің грамматикалық құрылымы.
      Дағдыларды:
      1) қарапайым сұрақтарға жауап беруді;
      2) сөздің интонациямен аяқталуын меңгеруді қалыптастыру.
      Байланыстырып сөйлеу.
      Дағдыларды:
      1) сөйлеудің диалогтық түрлерін дамытуды;
      2) оқығандары және көргендері туралы сұрақтар қоя білу, ойыншықтар, суретте бейнеленгендер туралы айтып беруді;
      3) айналасындағылардың сөздерін, тұрмыстық немесе ертегілер тақырыптарындағы әңгімелерді көрнекіліксіз тыңдауды;
      4) сөз тіркестерін айту (3–5 сөзбен), таныс шығармалардан үзінді ойнай білуді;
      5) кітаптағы суреттерді қарау, олардың мазмұны бойынша сұрақ-жауаптар құрастыру, көлемі бойынша шағын өлеңдер мен тақпақтар жаттауды бекіту.
      Күтілетін нәтижелер:
      қысқа сөйлемдерден неғұрлым күрделі сөйлемдерге ауыса біледі;
      өзі, отбасы мүшелері, сүйікті ойыншықтары жайлы сұрақтарға жауап береді;
      қалауларын, сезімдерін, ойларын білдіретін сөздерді қолдана алады;
      дауысты және дауыссыз дыбыстарды дұрыс дыбыстай алады;
      ақпаратпен бөліседі, жайсыздыққа (шаршадым, ыстықтадым) және құрдастарының әрекетіне (ойыншығын бермейді) шағымданады.

Ортаңғы топ (3 жастан бастап)

Сөйлеуді дамыту.
      Сөйлеудің дыбыстық мәдениеті:
      1) тілдегі дыбыстарды дұрыс айта білуін және зейін қойып тыңдауын жетілдіру;
      2) сөздерде дауысты (а, ә, е, о, ұ) және кейбір дауыссыз (п-б, к-қ, т-д, ж-ш, с-з) дыбыстарды анық айта білуін қалыптастыру;
      3) сөйлеу қарқынын өзгерте білуге үйрету: баяу сөйлеу, жаңылтпаштар оқу.
      Сөздік қор:
      1) сөздік қорын сөздік ойындар мен жаттығулар арқылы байыту;
      2) зат бөліктерін ажырату және атай білу;
      3) балалардың тілін заттың сапасы мен қасиеттерін білдіретін сөздермен байыту;
      4) заттарды жалпы және ерекше белгілері бойынша топтай білу;
      5) сөздерге қызығушылығын арттыру, зейінін жетілдіру, балалардың сөздік қорына антонимдер – мағынасы қарама-қарсы сөздерді енгізу.
      Тілдің грамматикалық құрылымы:
      1) қажетті сөздер мен сөз тіркестерін қолдану;
      2) сөздерді жіктелуіне, септелуіне қарай байланыстыру, зат есімдерді үстінде, астында, артында, жанында тәрізді көмекші сөздермен бірге қолдану;
      3) сөйлеуде зат есімдерді жекеше, көпше түрде қолдану.
      Байланыстырып сөйлеу.
      Дағдыларды қалыптастыру:
      1) суреттерді, заттарды қарастыруда, тірі және өлі табиғат нысандарын бақылау кезінде байланыстырып сөйлеу;
      2) шағын тақпақтар мен өлеңдерді жаттау;
      3) тілдік қарым-қатынас мәдениетін дұрыс қолдану;
      4) ересектермен әңгімелесу кезінде берілген сұрақтарды тыңдау және түсіне білу;
      5) кейіпкерлерді сипаттау үшін дауыс ырғағының мәнерлі қарапайым тәсілдерін қолдану;
      6) сөз және сөз ұйқастарына құрылған ойындарға қызығушылық таныту;
      7) таныс ертегілерді ойнауға және сахналауға деген ынтасын, қызығушылығын ояту.
      Күтілетін нәтижелер:
      сөйлеу мәнерінің тәсілдерін (сөйлеу қарқыны, интонация) сақтайды;
      тілдегі барлық дыбыстарды анық айтады;
      заттарды, суреттерді қарастыруда сұрақтарға жауап береді;
      қысқа әңгімелерді және ертегілерді мазмұндайды, заттар мен құбылыстардың белгілері мен сапасын ажыратады;
      қажетті сөздер мен сөз тіркестерін қолданады;
      зат есімдер мен көмекші сөздерді қолданады - "үстінде, астында, артында, жанында".

Ересектер тобы (4 жастан бастап)

Сөйлеуді дамыту.
      Сөйлеудің дыбыстық мәдениеті:
      1) есту зейінін және тілдегі дыбыстарды дұрыс айту біліктерін жетілдіру;
      2) дауысты, дауыссыз дыбыстарды дұрыс айту дағдыларын бекіту, ызың және үнді дыбыстарды анық айтуға жаттықтыру;
      3) тілдің қарқынын өзгерту біліктерін бекіту: баяу сөйлеу, жаңылтпаштар оқу. Артикуляциялық аппаратты одан әрі жетілдіру.
      Сөздік қор:
      1) тілдік ойындар мен жаттығуларды қолдана отырып, балалардың сөздік қорларын дамыту және байыту;
      2) заттар тобын білдіретін сөздерді балалардың сөздік қорына жалпылауыш сөздерді түсіну арқылы ендіру (ойыншықтар, киім, аяқ киім, ыдыс, жиһаз)
      3) балалардың сөздік қорын тұрмыстық электротехника заттарының және ұлттық заттардың атауларымен байыту, олардың атауларын, заттардың қолданысын түсіндіру;
      4) мағынасы қарама-қарсы антоним сөздерді балалардың сөздік қорына енгізу, сөзге қызығушылықтарын дамыту;
      5) тәулік бөліктерін атауға үйрету (таңертең, күндіз, кеш, түн).
      Күтілетін нәтижелер:
      дауысты, дауыссыз дыбыстарды дұрыс айтады;
      құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынасқа түсе алады, олардың өтініштерін орындайды;
      тілде сөйлемдердің әртүрлі түрлерін, қосымшаларды қолданады;
      жеке тәжірибесінен суреттің мазмұны бойынша шағын әңгімелер құрастырады.

Мектепалды топ/сынып (5 жастан бастап)

Сөйлеуді дамыту.
      Сөйлеудің дыбыстық мәдениеті:
      1) дыбыстарды дұрыс айту дағдыларын дамыту және жетілдіру, дауыссыз г – ғ, л – р, ж – з, с – з, ж – ш, н – ң, х – һ дыбыстарды есту бойынша ажыратуға жаттықтыру;
      2) дыбыстардың сөздегі орнын, сөздегі буындардың санын,сөйлемдегі сөздердің санын анықтау дағдыларын қалыптастыру;
      3) сөздерді дыбысталуы бойынша салыстыра білуді, берілген дыбысқа сөздерді таңдау, сөздерге дыбыстық талдау жасау дағдыларын дамыту. Сөздерді түрлендіруге сыни көзқарасын және қызығушылықты, дұрыс сөйлей білуге деген ұмтылысты тәрбиелеу.
      Сөздік қор:
      1) жалпылаушы сөздерді қолдана білуді жаттықтыру, түрлі логикалық топтарға жататын заттарды атай білуге үйрету;
      2) сөйлемде көп мағыналы, синоним, антоним сөздерін қолдануға, белгілі бір затқа белгілерін таңдауға, затпен әрекет етуді және берілген әрекетке заттарды таңдай білуге жаттықтыру;
      3) қажетті сөздерді дұрыс түсінуді және қолдануды қалыптастыру, оларды сөйлегенде белсенді қолдануға үйрету;
      4) сөзге қызығушылығы мен зейінін дамыту.
      Тілдің грамматикалық құрылымы;
      1) грамматикалық дұрыс сөйлеуді жетілдіру. Етістіктерді дұрыс қолдана білуге, сөздерге көптік, септік, жіктік жалғауларын дұрыс жалғай білуді бекіту. Балаларды зат есім, сын есім, етістіктердің күрделі түрлерін жасауға жаттықтыру;
      2) сөздердегі дұрыс емес дауыс екпініндегі, дауыссыздардың ауысуындағы қателерді байқауды дамыту;
      3) сөздерді түрлі әдістермен құрай білу біліктерін бекіту; түбірлес сөздерді жасауды және қолдануды жаттықтыру, жай, күрделі сөйлемдерді, дауыс ырғағына қарай сөйлем түрлерін ажырата білу, оларды сөйлеуде қолдану;
      4) көпше түрдегі зат есімдерді атау, ілік септіктерінде, етістіктерді бұйрық райда, сын есім мен үстеулерді салыстырмалы шақта, септелмейтін зат есімдерді дұрыс қолдануға үйрету.
      Байланыстырып сөйлеу.
      Негізгі ойды дұрыс жеткізе білу, монологтік мәтіндерді байланыстырып айту, мәтін мазмұнын дұрыс, рет-ретімен айту, белгілі бір түсінікті сипаттау, баяндау әңгімелері түрінде жеткізе білуге үйрету. Сөйлеу мәдениетіне үйретуді жалғастыру, таныс емес ортада, көпшілік алдында сөйлей білуге үйрету.
      Диалогты сөйлеудіқалыптастыру:
      1) өзіне арналған сөздерді тыңдап, түсінуге, әңгімені қолдауға, сұрақтарға жауап беруге және сұрауға, әңгімелесу кезінде өзін мәдениетті, әдепті, байсалды ұстау іскерліктерін жаттықтыру;
      2) балаларды бір-бірімен еркін тілдік қарым-қатынасқа баулу;
      3) диалогты сөйлеу тілін дамытуға негіз болатын түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану;
      4) өзге балалардың әңгімесінің маңыздылығына әсер етіп, бір-бірінен жаңалықты білуге ықыласын арттыру.
      Шығармашылық тілдік әрекет:
      1) тәрбиешінің ұсынған тақырыптары бойынша әңгіменің жалғасы мен соңын ойлап табуға үйрету, ұсынылған тақырыптар негізінде бір-бірімен байланысқан мазмұн бойынша сипаттау және баяндау әңгімелерін құрастыруға, сөйлемдерінде бейнелеуіш сөздерді, эпитеттерді, теңеулерді қолдануға үйрету;
      2) бақылағандары және суреттер бойынша әңгімелер құрастыру.
      Күтілетін нәтижелер:
      дыбыстарды дұрыс ажыратады және атайды;
      дыбыстарды буынға қосады, сөз тіркесі мен сөйлемді құрастырады;
      жай және жайылма сөйлемдермен ойын жеткізе алады;
      суреттерге сүйеніп ертегі, ертегілерді айтады;
      алуан түрлі оқиғаларды құрастырады және әңгімелеп бере алады, ертегілер ойлап шығарады;
      түрлі сөз таптарын, салыстыруларды қолданады;
      құрдастарымен және ересектермен тілдік қарым-қатынаста еркін сұхбаттасады, өз сезімдері мен ойларын тілдік және тілдік емес құралдар арқылы жеткізеді;
      ізеттілік, сыпайылық ережелерін меңгерген.