Уругларнын салым-чаяаны: уларнын салааларынын баштарында
«Уругларнын салым-чаяаны уларнын салааларынын баштарында» - структуралуу жана практикалык методологияны камтып, билим берүү доорунда балдардын когнитивдүү өнүгүүсүнө багытталган бир нече аспекттерди камтыйт. Бул материалда уруглардын роли жана алардын чөйрөсүндөгү иш-аракеттерди кеңири баяндоого аракет кылынган.
Уруглардын торунун татаал структурасы зыянсыз кыймылдардын жана улуу элементтердин баштапкы координаттарын аныктап берүүчү эмнелерден турушу керек. Угуу, такталоо, оозеки маалымат жана практикалык көндүмдөрдүн жыйынтыктарын улуттук сайын алып жүрүү бул процесстин маанилүү бөлүгү болуп саналат. Уруглардын төлдөнүүсү теориялык, практикалык жана чыгармачылык элементтерди бириктирип, улуу тажрыйбалардын түрлөрүн камтыйт.
Уруглардын ишмердиги ачык жана эффективдүү болуп, балдардын талаптарын канааттандыруу менен өнүгүшүн камсыздайт. Оюндар ясно жана анык болушу керек, билим берүү процессинде бардык балдар ар тараптан катышып, өздөрүнүн чеберчилигин көрсөтүүгө мүмкүнчүлүк алышы керек. Уруглардын инсаниятка келүү процесси, аларды социалдык чөйрөгө интеграциялоо жана алардын муктаждыктарына жооп берүү катаал шарттарда да туура өткөрүлүшү зарыл.
Кызматыбыздын натыйжасы катары, уруглар бардык участкаларда өз ара байланыштардын, чагылдыруу, билим берүү жана социалдык өнүгүүгө катышуусун камсыз кылышы керек. Дагы бир маанилүү башка аспект - бул аналитикалык иштердин жакшыртылышы, уюштуруу принциптери, тартылган ресурс жана көрсөтүлгөн маалыматтардын деңгээли. Уруг изилдөөлөрү жана алардын интеграциясы жакшы максаттардын, оптималдуу чечимдердин жана методологиялардын жыйынтыгында жүзөгө ашырылат.
«Уругларнын салым-чаяаны оларнын салааларынын баштарында»
Киирилде кезээ.
Бичии уругларнын холдарынын салааларынын шимчээшкини дыка сайзырангай бооп турар. Чижээ: чаа торуттунген чаш кижи кезээде-ле адыштарын дынзыг кылдыр чудуруктанып алган чыдар болгай. Бир эвес, улуг кижи айтыр салаазын чаштын адыжынче суптар болза, о лону быжыг кылдыр адыштаптар. Харын, бичии чашты кодуруп-даа болур. Ынчалза-даа холдар-биле кандыг-даа нарын шимчээшкиннерни бичии уруг боду-ла чайгаар кыла бээр.
Бичии уруг бир чувени тудуп алгаш, эгезинде салбас турган болза, чоорту угааны сайзырап, ол чуулду салып, тудут турар апаар. Ону ургулчу катаптап-ла турарга бичии уругнун угаан-сайзыралынга дээштиг болур. Кижинин холдарынын шимчээшкиннери мээнин сайзыралынга салдарлыг деп чуве бистин эрага чедир 2 векте Кыдатка билдингир турган. Тускай эртемниглернин санап турары-биле алырга холдарнын болгаш салааларнын киржилгези-биле оюннар ойнаарга мага-ботка, угаанга эптиг, таарымчалыг болур болгаш мээнин тургузуун ургулчу кончуг эки байдалга тудуп турар. Намикоси токудзиро деп япон эмчи холдарга эки салдарлыг эмнениринин аргазын ажылдап кылган. Оон санап турары-биле алырга, салаалар кижинин топ нерв тургузуунче ала-чайгаар чорткан хой санныг тускай клеткалар-биле чаяаттынган.
Кижинин салаа-сайгыдында ине-биле кадап эмнээр хой-хой точкалар бар. Ол точкаларнын дузазы-биле иштики органнарга салдарлыг нугугну (массажты0 кылып болур. Ындыг точкаларнын хойу-биле холдун салаалары кулак биле тавангайга дужуп бербейн турар.
Улуг-эргекти нугуурга (массажтаарга) баштын мээзинин ажылдаарын экижидер; айтыр салааны нугуурга ижин-хырынга эки салдарлыг; ортаа салаа – шойундулерге; 4-ку салаа азы уваа-шээжей – баарга болгаш бууректерге; бичии-салаа азы биче-боовей – чурекке эки салдар чедирер дугайын чоон-чук эмчилери тодараткан бооп турар.
А Кыдатта даш болгаш демир шарлар адышка чууктаар мергежилгелер нептерээн. Ол мергежилгелерни ургулчулелдиг кылырга уругнун чувени сактып алыры, угааны экижиир; шылап турупканын чидирер; чуректин хан-дамыр болгаш аъш-чем хайылдырар тургузугларынын ажылын экижидер; шимчээшкиннернин харылзаазын сайзырадыр; холдарны куштуг болгаш аваангыр болдурар; амыдыралдын хоонунге деткимче болур.
Адыштарга болгаш салааларга грек тооруктарнын дузазы-биле мергежилдерни Японияда делгеренгейи-биле ажыглап турар.
Организмнин болгаш оон органнарынын ажыл-чорудулгазын ооредир эртемниглернин шинчилелдери мээнин сайзыралы-биле холдарнын сайзыралы сырый харылзаалыг деп чувени бадыткап турар.
Холдун анаа шимчээшкини *** кижинин угаан талазы-биле турупкан шаг-шинээн чедиреринге, холдарнын болгаш эриннернин кужениишкинин ап кааптарынга дузалаар, ол ышкаш хой уннерни адаарынга база уругнун чугаа сайзыралын экижидип шыдаар. Чижээ: бир эвес 4 харлыг уруг адыш ишти сугну арнынга чедирип шыдавас болза, оон бичии-бичии шынган эъттеринин сайзыралы четче эвес бооп турары ол болур. Уруунарнын ындыг оожумун эскерип кааш хомудаан херээ чок. Салаалар дузазы-биле мергежилгелерден кылдыртынар (прил. №1).
Кол кезээ.
«Уругларнын салым-чаяанынын унер достери – оон салааларынын баштарында»
В. А. Сухомлинский.
Садик назылыг уругнун долу сайзыралын канчап чедип алырыл? Школаже кандыг арга-биле белеткээрил? Бо айтырыглар ада-ие болгаш кижизидикчи башкы бурузун ургулчу дувуредип чоруур. Бо айтырыгнын база бир оске талазынга доктаап корээлинер – бичии-бичии шимчээшкиннерни болгаш салааларнын шимчээшкиннерин харылзаштырып сайзырадырынын дугайында. Чугаа-домактын сайзыралы безин холдарнын салааларынын шимчээшкиннеринге чагыртып турар деп чуве билдингир болгай.
Уругларны шинчилээнинин соонда мындыг дурум илереп келген: бир эвес салааларнын шимчээшкиннери чыдып каан турар болза, чугаа-домак сайзыралы база аскап турар болур, ындыг болза-даа ниити шимчээшкиннери ой-тавында болгаш оон-даа эки бооп болур. Холдардан азы салаалардан кээп турар ала-чайгаар чуткулдун салдары-биле чугаа-домак сайзырап экижттр.
Аажок бедик деннелде шимченгир уруглар чувени шын угаап бодаар, оларнын чуве сактып алыры, кичээнгейи, чугаа-домаа тода болгаш эки сайзырангай болур.
Башкылардан мындыг состерни бо-ла дыннаар бис: «1-ги класстарнын оореникчилеринин угааны эки сайзыраан. Долгандыр турар бойдус дугайында эвээш эвести билир, бижик-билигни болгаш санны эки сайгарар. Чугле оларнын холдары чедир сайзыраваан. Бижиири оожум, дидим эвес бооп турар». А ада-иелеривис база чамдыкта мунгаралын мынчаар илередирлер: «Мээн оглум чеже-даа хойну бижиирге, домей-ле холунун ужуу чараш болбас-дыр. Кыдыраашта шыйыгларны-даа корбес, ужуктер аразынын хемчээлин-даа сагывас, бижип алган ужуктерин кижи номчуп-даа шыдавас».
Сайзырангай мээ болгаш сайзыраваан хол дээрге – бо бистин амгы уевисте амыдыралдын аяны-биле дурумге дуушкен болуушкун-дур. Ынчалза-даа бо дугайы ада-иелерни болгаш кижизидикчи башкыларны дувуретпес арга чок.
Силернин кичээнгейинерге, шимчээшкиннернин сайзыралынга дузалыг оюннарны болгаш мергежилгелерни сумелеп тур мен (прил. №2).
Бир эвес салааларнын шимчээшкиннери сайзырангай болза, оон-биле кады чугаа-домаа угаан-бодаары база сайзыраар. 1-ги класска болгаш оон-даа ынай бергедежиишкиннер чиде бээр.
Холдарнын шынганнарын быжыктырар ажылга янзы-буру спортчу дериг-херекселдер, ойнаарактар болгаш бичии эт-херекселдерни ажыглап болур. Чижээ:
Салааларга мергежилге.
Тоолдар болгаш чаптанчыг чугаалар номчувушаан холдар дузазы-биле янзы-буру коргузуглер коргузери («очки», «сандай», «колокольчик» болгаш оон-даа оске).
Саналга палочкалары-биле чогаадыкчы кылыглар.
Дустуг далган болгаш чылыг чуктан кылыглар тудуп кылыры.
Чуга, кылын, ангы-ангы саазыннар узундулери (картон. Солун. Папирос саазыны).
Адыш иштинге саазынны дырыштыр огуткаш, дедир хере базары.
Бойдустун дериг-херекселдеринден (чуурга карты азы урезиннер) аппликациялар.
Геометрилиг дурзулер, угулзалар болгаш ужуктер кылыры.
Янзы-буру чуулдерни оннуг пластик-биле шуткуп кылыры, ону пластилин-биле шывары.
Проволокага ооктерни, чинчилерни чараштыр сугары.
Поске даараары болгаш оон-даа оске.
Оон ынай мындыг ажылдарны база кылып болур: «Ужуктерни шын салыры», «Пластилин-биле оюннар», «Карандаш, крупалар, чинчилер, тоорук сайы-биле оюннар», «Бойдустун материалдарындан кылыглар», «Чурулга», шугумнар болгаш шыйыглар ажыглаар мергежилгелер, даараныры, аргытыннары, оорууру, «Чайын кодээге» (прил. №4).
Туннел кезээ.
Кичээл уезинде уруг бурузунун угаангыр-сагынгырын, хар-назынын, хоонун, кузелин болгаш чуну кылып шыдаарын ооренип коору чугула.
Эн-не кло чуве – бо эрттирип турар кичээлдер уругларнын сагыш-сеткилинге чугле эки чуулдерни арттырар ужурлуг.
Чуну-даа кылып шыдавас, кошкак холдарлыг уругга карандашты тудускаш, ону чараштыр бижииринге албадаванар, ынчан ол домей-ле хилинчектени бээр болгаш ажынып хорадап азы мунчулуп болур.
Бичии уругнун кылган ажылы чедиишкинниг, уре-туннелдиг болурунче сагыш салыр болза, ынчан оюннарга, кичээлдерге оон сонуургалы улгадыр.
Оюннарга болгаш кичээлдерге киржилгенер дээш улуу-биле четтирдим.
Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение детский сад комбинированного вида №2 «Чечек» с. Мугур-аксы муниципального района «Монгун-тайгинского кожууна Республики Тыва»
Ада-иелерге беседа
«Уругларнын салым-чаяаны оларнын салааларынын баштарында»
МБДОУ д/с «Чечек»
I-ги категориянын кижизидикчи башкызы
Хунан-оол Чодураа Иргитовна
2015 чыл
