Көрнекілік модельдеу арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЛАРЫН КӨРНЕКІЛІК МОДЕЛДЕУ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ

Бүгінгі таңда бейнелі, синонимдерге бай және сипаттауларымен болатын мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуі – өте сирек кездеседі. Балалардың сөйлеуінде көптеген мәселелер бар:сөз байлығы жеткіліксіз, әдеби емес сөздерді қолдану арқылы пікір білдіру, қысқа немесе жайылған жауап құрастыру, сөйлеу мәдениеті дағдысының болмауы, нашар дикция.
Мектеп жасына дейінгі білім беру сатысының мазмұндық негізі ҚР МЖБС-да көрсетілген, осы мәселелерді, туған және мемлекеттіктілді үйренуге дайын, тілектестік негізде үлкендер және өз құрдастарымен араласуға дайын, жеке тұлғаны қалыптастыру арқылы шешу жолдарын қарастырады, сондықтанда баланың оқу үрдісін қызықты, дамытушы етіп, балаларда жарқын эмоционалды реакция тудыратын, шығармашылық және логикалық ойлауын дамытатын, байланысты сөйлеу қабілетін дамытады, үлкендер мен балалар арасындағы қарым-қатынастың қызықты болуын қамтамасыз ететін жағдай жасау – әр педагоктың парызы.
Біздің ойымызша көрнекілік модельдеу, қазіргі кездегі балалардың сөулеу қабілетін дамытудың ерекше әдісі.
Модельдеуге үйретуді мақсатты түрде мектеп жасына дейінгі жаста бастау керек, Л.С. Выготский, Ф.А. Сохиннің айтуы бойынша – мектепке дейінгі жас-тұлғаның қарқынды даму кезеңі. Даму барысында бала, туған тілінің және сөйлеуді негіздерін игеріп, оның сөйлеу белсенділігі артады.
Сондықтан мектепке дейінгі теориялық-практикалық негіздерге, білім беру облысында мемлекеттік саясатқа ие бола тұра берілген тақырыптың өзектілігін түсіне тұра,байланысты сөйлеуді дамыту жұмысын мектеп жасына дейінгі модельдеуді қолдану арқылы бастау керек деп шешілді.
Көрнекілік модельдеу тәсілдерін жүйелі қолдану монологикалық пікірлердің тиімділігін арттырады, яғни қайталап айтып беру (әңгімелеу), тәрбиешінің ойыншық, сурет туралы үлгісі бойынша, әңгіме құрастыру. Педагогты үлгі тұта отырып, балалар тапсырманы үлгі бойыншағана емес, сонымен қатар шығармашылық элементерін білдіреді.
Ұсынылған жұмыс тәсілдері мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу қабілетін дамыту үшін, балалар, ата-аналар және педагоктардың бірлестігіне жаңа жол ашылды.

Әр-түрлі пікірлер білдірудің әр түріне байланысты жұмысы үшін көрнекілік моделдеуді қолдану тәсілдері мен әдістері

Көрнекілік моделдеу тәсілдері әр келкі пікір білдіру түрлерінің барлығында қолданылады:қайта айту, сурет бойынша әңгіме құрастыру, сипаттап әңгімелеу, шығармашылық сөйлеу әрекетінде. Моделдеу тәсілін қолдану барысында балалар ақпараттың графикалық әдісімен, яғни моделімен танысады. Балалармен жұмыс істеу тәжірибесі нәтижесінде, балалардың берілгекн әрекет түріне қызығушылығын арттыратын және мектеп жасына дейінгі балалардың байланысты сөйлеуін дамытатын көрнекілік модельдеу әдісінің тиімді тәсілдерін бөліп алуға мүмкіндік берді.

Шығармашылық туындыларды орынбасушы-символдар көмегімен айтып беру

Мектеп жасына дейінгі балалар шығармашылық туындыларға өте сезімтал келеді, олар ауыз халық шығармашылықтарын, үлкен емес әңгімелерді, көңіл қойып тыңдап, мазмұнын айтуға тырысады.
Бірақ оларға естіген мәтіннің негізгі бөлімдерін бөліп алу, оларды өзара байланыстыру одан кейін айтып беру әлі қиын болады. Сондықтан балаларды шығармашылық туындылардың мазмұнын байланысты айтып беру үшін, біз өз жұмысымызда айтып берудің бірізділігі бар суретті-сызбанұсқалық жоспарларды қолданамыз. Таныс ертегілерді айтып беру барысының бастапқы кезеңінде балалар ертегі кейіпкерлері бар тірек суреттерін қолданады, кейін олар орынбасушы символдармен (силуэтті бейне немесе геометриялық фигуралар) алмастырылады. Орынбасушылармен ойнауды, жақсы таныс ертегілерден бастаған дұрыс, себебі таныс кейіпкерлердің тұрақты стеориптері (түлкі тоқсары, аю үлкен және қоңыр.т.б) моделге жеңіл ауыстырылады.
Мысалы: «Бауырсақ» ертегісінің айтылуы, алдымен балалар тірек суреттерінің көмегімен айтып береді. Кейін кейіпкерлерді модельдер бойынша есте сақтаймыз.
Көру жоспарының болуы балалардың айтып беруін анық, байланысты және бірізді етеді. Әр бала айтып беру үрдісіне қатысуға тырысады, егер айтпаса, мәтінен жолдарды айтып, суреттен сәйкестендіріп, сызба нұсқаны оқиды. Балалар кейіпкерлер үшін скезім білдіруді, олардың әрекеттері мен қылықтарын бағалауды үйренеді.

Тақпақтарды қызықты алгоротимдердің көмегімен жаттау

Жаттау үшін бағдарлама ұсынған тақпақтардың көлемі, қиындық деңгейі өте әр-түрлі. Кейбір тақпақтарды балалар тез есте сақтайды, ал кейбір тақпақтарды жаттау үшін бірнеше рет қайталау қажет. Ол балаларды тез шаршатады. Сол үшін тақпақ мазмұнын есте сақтау тиімділігін арттыру үшін, біз көрнекілік моделдеу әдісін – қызықты алгоритмдерді қолданамыз. Жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, алгоротмдер келесі психологиялық үрдістерді дамытуға көмектеседі: ес, зейін, қажет ақпаратты айтуға көмектеседі. Мысалы: Ғ.Өкеевтің «Әже»тақпағын жаттау барысында, әр жолды оқу барысында біз қызықты алгоритмдерді көрсетумен сүйемелдейміз. Көрсетілген сурет балаларды пікір білдіруге машықтандырады, тәрбиеші тақпақ жолдарын жалпылайды және балалар оны қайталап, қиындықсыз есте сақтайды.
Алгоритмдерді ұйымдастырушылық оқу әрекетінде, өзіндік ойнау әрекеттеріндерінде және балалармен жеке жұмыс жасау барысында қолдануға болады. Күнібойы алгоритмдер көрінетін жерде тұрады, балалар өздері жақындап және тақпақтарды оқиды. (Қосымша №1)

Әже деген

Көп шығар

Әжедей адам жоқ шығар

Мейрімді бұл кісі

Қандай ғажап күлкісі

Мнемотехника көмегімен айтып үйрену үшін балаларды дайындау

Әр келкі сөйлеудиолог қойнауында сөйлесіп қатынасудың негізгі формасы ретінде қалыптасады. Диолог – балалардың байланысты сөйлеуінің алғашқы сатысы. Сондықтанда мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс жасау кезінде сөйлеу дағдыларын дамыту үшін аса көңіл қойылу қажет.
Тәжірбие көрсеткендей балаларды айтып беруге жақсы үйретудің тиімді екі тапсырмасы қарастырылады: 1) затты (ойыншық) мақсатты бағытталған қарауға үйрету; 2) сюжетті суретті бағытталған қарауға үйрету. Дидактикалық материал ретінде өз жұмыстарыңызда көрнекілік модельдеу-мнемотехниканы қолдану. Балаларға кестедегі қарапайым сызба-нұсқалар,объектілерді және олардың қасиеттерін, сапасын: көлемі, түсі, формасы, құрастырушы бөліктерін байқап, оның қолданылуын, не үшін ұнайтынын (ұнамайтыны) түсінуге көмектеседі. Бақылау қортындыларын жалпылап, қысқаша әңгіме құрастырамыз. Мысалы: ойыншықты, поезды қарастыру барасында балаларға оның негізгі бөлшектерін бөліп қарастыру үшін мнемокестені көрсетеміз:

Бақылау қортындысын қысқаша әңгімемен жалпылаймыз: «Анам маған әдемі поезд сыйлады. Поездың кабинасы, доңғалақтары және вагондары,түтін шығаратын мұржасы бар.Ол темір жолда жүредіМаған менің пездім өте ұнайды. Сөздерді, фразаларды, кейде әңгімені толық қайталайтын балалардың белсенді қатысуымен бірге, әңгімені қайталаймыз.
Мнемокестелерде мәтіннің бөлшекті мазмұны көрсетіледі және балаларға сипаттаушы әңгімелер құрастыру жеңіл.
Мектеп жасына дейінгі балаларға түрлі-түсті мнемокестелерді беру міндетті, өйткені балалардың есінде жеке образдар қалады: шырша жасыл, қызыл жидек. Кейін күрделендіру немесе өзгерту, графикалық түрде көрсету қажет.
Жұмыста берілген тәсілдер мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу қабілеттерін, танымдық белсенділігінарттырады, үлкендермен сөйлеу арқылы қатынасуға қызуғылық тудырады, балаларға оқу үрдісін қызықты, дамытушы етуге мүмкіндік береді.

Мектеп жасына дейінгі балаларда байланысты сөйлесуді дамытуда көрнекілік моделдерді қолдану бойынша жұмыс кезеңдері

1.Шығарманың мазмұнын тыңдау, үлтел үстіндегі театрда сюжет ойнау, шығармаға иллюстрация жасау.
2.Педагогтың сюжетті немесе ертегідегі кейіпкерлерді затқа алмастыру – орынбасушы: мысалы, егер ертегіде үй немесе үйшік болса, оларды геометриялық фигураларға ауыстыруға болады.
3.Балалардың берілген шығармаға дайын моделдердің бір ізділігін байқауы: педагог балалармен бірге мәтінге арналған иллюстрацияларды қарап,дайын моделдерден бір ізді етіп, қалай әңгіме құрастыруға болатындығын көрсетеді.
4.Бір ізді дайын моделдер және мәтін қатынасы бойынша педагог пен баланың бірлескен жұмысы: үлкендердің көмегімен балалар моделдердің керек элементтерін таңдап, оларды бір ізді етіп, біртұтас модельді тізбекке орналастыруды үйренеді.
5. Баланың өзіндік орынбасушы-заттарды таңдауы: өз таңдауын негіздеп, шығарма кейіпкерлеріне орынбасушылар таңдайды.

Мектеп жасына дейінгі балалардың байланысты сөйлеу дамуының бағалау критерийлері

• Сөйлегенді тыңдау және түсіну, сөйлесуді қолдау, сұрақақтарға жауап беруді және сұрақ қоя алу керек;

• Ойыншық немесе сурет мазмұны бойынша сөйлемдерден құрастырылған әңгімені тәрбиешінің үлгісі бойынша қайталай білу керек;

• Ойыншықтар бойынша қысқа әңгімелер құрастыра алу керек;

• Таныс ертегілер және әдеби шығармалардан үзінділер демонстрациясына қатыса алу.

Сөйлеу дамуының деңгейі

Жоғарғы – Қайта айтып беру: көрнекі модель көмегімен және тәрбиешінің сұрақтарының көмегімен бала шығармашылық туындылардың мазмұнын айтады; кейіпкерлердің қарапайым қарым-қатынасын, олардың қылықтарын түсініп, олар туралы айтады, қарапайым мінездеме береді (жақсы кейіпкер немесе жақсы қылық, ақ көңіл, жаман); әдеби шығармалардың мазмұны бойынша әңгімеге, таныс ертегілерді сомдауға және драматизациялауға қатысады.
Сипаты: бала ойыншық немесе сурет бойынша құрастырылған тәрбиеші үлгісі көмегімен әңгімені қайталайды, ойыншықтар туралы қысқаша әңгімелер құрастырады.
Шығармашылық сөйлеу әрекеті: бала қысқаша тақпақтарды жатқа оқиды, олардың қысқаша қойылымдарына қатысады; сөйлеу темпін қадағалай алады; сөйлеуі мәнерлі.

Орташа - Қайта айтып беру: көрнекі модель көмегімен және тәрбиешінің сұрақтарының көмегімен бала шығармашылық туындылардың мазмұнын айтады; кейіпкерлердің қарапайым қарым-қатынасын, олардың қылықтарын түсінеді, бірақ кейіпкерлердің мінездемесін сөз арқылы сипаттауда қиналады. Балалар шығармашылық әдебиетіне және ауызша халық шығармашылығына эмоционалды қарайды, ертегілерді сомдауға және драматизациялауға қатысады.
Сипаты:ойыншық немесе сурет мазмұны бойынша 2-3 сөлемнен құрастырылған әңгімені тәрбиешінің үлгісі бойынша қайталайды.
Шығармашылық сөйлеу әрекеті:бала қысқаша тақпақтарды жатқа оқиды, олардың қысқаша қойылымдарына үлкендердің көмегімен қатысады; тақпақты оқығанда асығады, сөздердің соңын анық айтпайды.

Төмен - Қайта айтып беру: бала, балалар шығармашылық әдебиетіне және ауызша халық шығармашылығына эмоционалды және қызығушылықпен қарайды, бірақ үлкендердің көмегімен оны мазмұндауда қиналады. Әдеби шығармашылық туындылардың мазмұны бойынша әңгімелерге қатыспайды.
Сипаты: бала тәрбиеші үлгісі көмегімен ойыншық немесе сурет бойынша құрастырылған әңгімені қайталауға қиналады.
Шығармашылық сөйлеу әрекеті: бала қысқаша тақпақтарды жатқа оқуға қиналады, оларды сомдауға көңілі болмайды, сөздерді түсініксіз айтады.
Мен аталған жұмысты тәжірибеге енгізу үшін тіл дамытудан төмендегі жоспарды құрастырдым. (Кесте №1)
Қорыта келе осындай әдістер мен жұмыстарды жиі қолданып отырсақ балалардың:
1.Сөздік қорлары дамиды
2.Бір-бірін тыңдауға үйренеді
3.Құрылымы дұрыс сөйлемдер құрастырып сөйлеуге үйренеді
4.Белсенділіктері артады.
5.Жан-жақты дамиды

Кесте №1
Сөйлеуді дамыту сабағында ұйымдастырылған оқу әрекетінің
тірек –сызбалар қолданудың тақырыптық преспективтік жоспары

Қосымша№1
Тақырыбы: «Көбелек»

Көк көбелек,көк көбелек

Көздері дөп-дөнгелек,

Гүл көрсе күлімдейді

Қолға ілінбейді ,

Көк шөптің арасынд

Түр-түсі білінбейді.

Қосымша №2
Тақырыбы: «Аңдар көктемді қалай қарсы алды?»

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Мектепке дейінгі мекемеге арналған бағдарлама «Зерек бала»

-2010 ж

1. Димитрова Т.В. «Сто фантазий в голове» -1996 ж.

1. Плдрезова Н.Н. «Моделирование как средство развитие сязной речи дошкольников» - журнал «Воспитатель ДОУ» №2 – 2009 ж.

1. Алексеева М.М.,Яшина В.И. Методика развития речи и обучения родному языку дошкольников. – М., 1997

1. Арушанова А.Г. «Речь и речевое» общение дошкольника» 2002 ж.

1. Бондаренко А.К. Словесные игры в детском саду.Пособия для воспитателей ддет.сада. – М., 1977 ж.

1. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. 1930 ж.

1. Жукова Р.А. «Развитие речи детей младшего дошкольного возраста» 2007 ж.

1. Большова Т.В. «Учимся по сказке» журнал №6 «Дошкольное воспитание» - 1997 ж.

Павлодар қаласы әкімдігі,
Павлодар қаласы білім беру бөлімінің
«Павлодар қаласының № 45 сәбилер бақшасы»
мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорны

Баяндамашы: Шотабаева Н

2017 жыл