Халық ауыз әдебиетінің балалар тілін дамытудағы маңызы
Халық ауыз әдебиеті – халқымыздың мол мұрасы, ғасырлар бойы жинақталған даналық, өнеге. Балалардың тілін дамытудың тиімді жолдарының бірі – осы ауыз әдебиетін қолдану. Халық ауыз әдебиеті арқылы үшiншi қолға алғандай, ізгілік, отаншылдық, әділдік секілді қасиеттерді бойына сіңіріп, таланттарын дамыту – мектепке дейінгі кезеңде маңызды.
Мектеп алды даярлық топтарында балалардың тілін дамыту үшін, олардың жас ерекшеліктеріне сай түрлі ойын өлеңдері мен жұмбақтарды қолдану барынша тиімді. Тілдерін шыңдап, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру мақсатында, ең алдымен, қарым-қатынас дағдыларын меңгертуде халық ауыз әдебиеті құралдарының орнын тигізбес бұрын, балаларға қызықты, ойын арқылы жүзеге асырылатын әрекеттер ұсынылады.
Ойын барысында балалар өздерінің ой-өрістерін кеңейтіп, қиялдай білуге, ұшқырлық танытып, тілдерін дамытуға мүмкіндік алады. Жаңылтпаштар мен жұмбақтар, мысалы, «Есет атам ет асатар» немесе «Тарпаң-тарпаң тарбиған» сияқты шығармалар балалардың сөйлеу жылдамдығын арттырып, еркін сөйлеуіне көмектеседі. Ауыз әдебиеті – ұлтымыздың алтын қазынасы, баланың дүниетанымын кеңейтіп, оның санасына жақсы әсер етеді.
Бала тілін дамытуда мақал-мәтелдердің рөлі зор. Мақалдар оқып, оларды түсіндірген кезде, балаға терең ойды кратко, айқын айтып берудің маңыздылығын түсіндіру қажет. Осылайша, бала өз белсенділігін арттырып, сөздік қорын байытады. Мектепке дейінгі кезеңде тұрмыс-салт, батырлар туралы ертегілерді қолдану арқылы, балалардың қиял-ғажап әлеміне енуіне мүмкіндік туғызып, әрі шығармашылық қабілеттерін дамыта аламыз.
Сондықтан халық ауыз әдебиетін насихаттап, балаларды оған қызықтырып, тілді дамыту жұмыстарын жан-жақты жүргізу – бала болашағының негізі болып табылады. Біздің міндетіміз – ұрпақ тәрбиесінде халық мұрасын ұтымды пайдаланып, баланың жан-жақты, білімді, мәдениетті болып қалыптасуына ықпал ету.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуда халық ауыз әдебиетін қолданудың маңызы.
Ақтөбе қаласы, №15 «Жидек» МДҰ
Даярлық тобының тәрбиешісі: Көптілеуова Гүлназ Жарасқанқызы
Халық ауыз әдебиеті халқымыздың ауызекі тарап отыратын мол мұрасы.Халық ауыз әдебиеті талай-талай ғасырлар жемісі.Халық даналығымен туған мақал-мәтелдер,ертегілер,өлеңдер,жұмбақ-жаңылтпаштар,тұрмыс-салт жырлары адамның қандай болу керектігі,жалпы кейбір ертегілері кісіге қамқор болу көмектесуге даяр тұру, шыншылдық,әділдік,еңбекті сүю, табандылық,кішіпейіл болу, үлкенді сыйлау,ерлік отаншылдық осы қасиеттер.
Халық ауыз әдебиетінің бір саласы- ойын өлеңдері.Тілі шығып,сөйлей бастағаннан,кәмелетке толып, есейген шағына дейін баланың жасына лайықты сан- түрлі ойын ойналған жане олардың басым көпшілігі өлең-тақпақтармен бірге жасап,толықтырылып отырған.Алқашқыда балалар үлкендердің көмегімен,кейін біртіндеп тәртібін өзгерте келе,сөздерін өздері шығарып, айта бастаған.Бұл ретте баланың білегін,алақанын,саусақтарын ұстап,түрлі қимылдар жасап,арасында қытықтап отырудың мәні зор.Оларға: « Саусақ санау», «Бес саусақ», « Қуырмаш» т.б ж.
Саусақ санау.
Қуыр-қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш.
Тауықтарға тары шаш,
Әжең келсе есік аш,
Қасқыр келсе мықтап бас.
Мына жерде қой бар
Мына жерде ешкі бар,
Мына жерде сиыр бар
Мына жерде жылқы бар,
Мына жерде күлкі бар
Қытық, Қытық.
Сонымен қатар мектеп алды даярлық топтарында бірнеше суреттерді жинақтай отырып,ол қай әріптен басталғаны жайлы түсіндіріп,сурет арқылы байланыстырса жане өлеңді ұйқастыра білсе, бала түсінігі қалыптаса түседі. Мысалы:
Үлпілдеген үкісі бар,
Үміттін үлбіреген үнін қалай ұмыттың?
Жаңылтпаш-қазақ халқының ауыз әдебиетінің түріне жатады.Оның атқарар қызметі аз емес.Олар көбіне баланың ұғымын,түсінігін,дүниетанымын кеңейте түседі.Жаңылтпаштар баланың тілін ұштай түсіп,оның кекештенбей,тұтықпай,еркін,жатық,асықпай,қысылмай сөйлеуіне көмектеседі.Әр сөзді бұзбай дұрыс айтылуы мақсат етіледі.Сөздерді шапшаңдата тез-тез айтуы тиіс,баланы сөйлете білу үшін маңызы өте зор.Мысалы:
1.Есет атам ет асатар,
Ет асатса бес асатар.
2.Қай тай лақтай,
Қай лақ тайлақтай.
3.Тебіншек ат- шегіншек,
Шегіншек ат- тебіншек.
Жұмбақтар- ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан бір түрі.Ол баланы жастайынан қиялдай білуге, қоршаған ортаны бақылап, тапқырлыққа баулуды көздейді. Мысалы:
1.Тарпаң-тарпаң тарбиған
Түрі жаман жарбиған ( бақа )
2.Асты тас
Үсті тас,
Ортасында жанды бас ( тасбақа)
3.Бір мақұлық бар екен төрт аяқты,
Тағыпты арқасына мың таяқты
Ашуланса аяқ-қолын көрсетпейді,
Көресің көзің салсаң ғажайыпты ( кірпі шешен)
4.Жол үстінде қу азық,
Мергеншіге жол азық ( қоян)
5. Тұмсығы қашау,
Кәсібі ұя жасау
Ағаштан қорғап,
Зиянкестерді асау (тоқылдақ)
6.Бір құс бар үлпілдеген жүні жұмсақ,
Тұяғы бейне банет алмас пышақ
Тұмсығы имен,көрмейді күндіз көзі,
Шарықтап көкті кезіп, түнде ұшады (үкі).
Қиялдай білу арқылы ой-өрісі,дүниетанымы арқылы балаларды тапқырлыққа,тілін дамытуда басты құрал болып табылады.Мақал- мәтелдерде халықтың ой-санасы, ақыл өнегесі көрініс тапқан ойдың дәлдігімен, тереңдігімен сипатталуы мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады.Құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді.Тақырыптары да әр алуан.Отан,ерлік,өнер-білім,ер-жер т.б. Мысалы:
1.Ақыл жастан,асыл тастан.
2.Елін сүйген ер болар
3.Отан от басынан басталады.
4.Ел іші өнер кеніші
5.Білекті бірді жығады,
Білімді мыңды жығады.
Балаларға мақалдарды үйрете отырып, мағыналарын ашқызу, түсіндіру талап етіледі.Мұнда балаға беретін тәрбие тілін дамытатын нәрсе терең ойды аядай қалыпқа сыйғызып, мағынасын ашады.Тоғыз ауыз сөздін тобықтай түйінін жинақтап,қорытып береді.Ертегілер арқылы,оның ішінде қиял-ғажап, тұрмыс-салт, батырлар туралы ертегілердің мағынасы өте зор.
«Ұшқыш кілем», «Қасқыр мен ешкі», «Бауырсақ» сияқты ертегілер қара сөзбен айтылса да, балаларға өте түсінікті, тілмен жазылып, көз алдына елестету арқылы, арасында сұрақ қою арқылы тілдік қорлары дами түседі.
« Туғанда дүние есігін ашады өлең» деп,ұлы Абай атамыз айтқандай, ауыз әдебиетінің басты үлгілері әрбір жас ұрпақ үшін тәрбиенің қайнар көзі. Тегінде іс-әрекеттерді, тілдік қорларын сипаттай білу- тіл мәдениетінің маңызы болып саналады.Мұны өмірге жаңа қадам басқан балдырғандардың санасына дұрыс сіңіре білуін,халқымыз ауыз әдебиеті арқылы бойларына қалыптастыра білген.Бұл ауыз әдебиеті арқылы балалар есіне ұзақ сақталады.
