Ертеңгілік "Ана - өмірдің шуағы"

Алдағы парламент сайлауында сайлаушылардың ниеттері мен ұнатуларын анықтау мақсатында сұрау жүргізіп жатқаныңызды көз алдыңызға елестетіңіз. Сізде респондент кімге дауыс беретіні жөнінде мүмкіндік беретін формализмге негізделген сұрақнама бар. Сұрақтардың стандартты жинағында респондент пен дауыс берудің кейбір “өзіндік” мотивтері табылған. Алайда, одан соң Сіздің әңгімелесушіңіз сұхбаттың байыпты барысын бұзып, мүлдем басқа кандидатқа дауыс бергісі келетінін, бірақ ол кандидат жөнінде бір қауесет естіп, олай істемейтінін Сізге мәлімдейді. Осы жерде Сіз өте құнды ақпарат алдыңыз, бірақ оны ескермеуге тура келеді, өйткені формализмге негізделген сұрақнамада оған орын берілмеген.
Осыған қарама-қарсы мысал. Сіз сайланушының пікірін барлық кейіпте және реңінде білгіңіз келеді. Бірнеше фокус-топтық пікір алысулар өткіздіңіз. Әрбір кандидаттың “құлағын шуылдаттыңыз”. Сіздің алдыңызда - фокус-топтар бейнежазуының мағынасын ашудың оншақты беттері жатыр. Пікірлердің нағыз тоғысқан жері. Оларды бір жүйеге келтіру қажет! Дауыс берудің адамдардың жынысына, жасына, ұлтына, білім деңгейіне тәуелділігін ашуға асығасыз.
Осы қарапайым мысалдардан сапалық және сандық тұрғылардың бір-бірін қажет ететінін байқаймыз. Алайда, қолданбалы зерттеудің сандық және сапалық әдістерінің үлкен тәжірибесі жағдайында теориялық бағдарланған әлеуметтанушылар арасында “сандық” және “сапалық” әдістерді жақтаушылардың ұзақ жылдарға созылған пікір-таластары өрбіді.
Осы қағысу теориялық және қолданбалы әлеуметтанудың тарихи дамуының барысын белгілі бір дәрежеде ашып көрсетті.
Әлеуметтанудың атасы Огюст Конт өзінің көптеген замандастары сияқты әлеуметтік процестерді табиғаттағы процестер секілді математикалық дәлдікпен есептеуге, модельдеуге және болжамдауға болады деп армандаған. 19 ғасырда әлеуметтануды көбіне “әлеуметтік физика” деп атады. Әлеуметтану ойының классиктері, Конттан бастап Дюркгеймге дейін, әлеуметтанудың ұғымдық аппаратына математика, физика, биология, басқа да жаратылыстану ғылымдарының терминдерін енгізуге барынша тырысты.
Алайда, Веберден бастап, қоғамтануда “қоғам - математикалық аппараттың көмегімен талдау үшін тым күрделі шындық” деген өзге түсінік қалыптаса бастады. Бүгінде қоғамдық ғылымдарға өзінің атомдары мен гендерін ашуға тура келетінін айқын байқап отырмыз. Қазіргі статистикалық қорытындылау мен математикалық есептеулер эйфориясы әзірше әлеуметтік қатынастар механизмінің күрделілігін және көбінесе шешілмегендігін ескеретін танымның өзге құралдарын іздеумен алмастырылды.
Осы ізденістің негізгі кезеңі әлеуметтану тұрғысынан зерттеулер стратегиясын таңдауда сандық және сапалық әдістер арасындағы біршама тең құқылықты бекіту болды.
Сандық әдістер сапалық әдістерге қарағанда әлеуметтік ақпарат жинау және талдау кезінде әлдеқайда ертерек қолданыла бастады. 19-20 ғасырдың басында зерттеушілер халық санағы, арнайы статистикалық зерттеулер мәліметтерін белсенді пайдаланды. К.Маркстің “Капиталы”, Ф.Энгельстің “Англиядағы жұмысшы табының жағдайы”, Э.Дюркгеймнің “Өзін-өзі өлтіру” сияқты өткінші емес, даңққа ие болған еңбектері статистикалық ақпаратты ғылыми әлеуметтану тұрғысынан талдаудың тамаша үлгілеріне айналды.
Қоғамдық пікірді зерттеудің институттануының алғашқы әрекеті статистика шеңберінде “пікірлер статистикасы” деп аталатын біршама дербес бағыттың құрылуы болғаны атап кетерлік жәйт. Қазіргі эмпирикалық әлеуметтануда қолданылатын ақпарат жинаудың аса маңызды әдістері - сауалнама, сұхбат, пошта және баспасөз сұраулары да статистика аясынан шықты.
Осы тұрғыда сапалық әдістер біршама жасқанып көрінді. Көбіне сапалық ақпарат негізінде жасалынған және қалың бұқараның көңілін аударған ең ірі әлеуметтану зерттеуі У.Томас пен Ф.Знанецкийдің “Еуропа және Америкадағы поляк шаруасы” атты еңбегі болды.
Кезінде АҚШ-қа қоныс тепкен эмигранттардың көп бөлігін Польша келімсектері құраған. Олар қалыптасқан сұрау әдісімен зерттеу үшін жақсы сандық базаны құрады. Мұндай сұрау көшіп келушілердің кету себептері, жаңа әлеуметтік, экономикалық және мәдени ортаға қосылу деңгейі мен нысаны, олардың материалдық жағдайы, жергілікті халықтың оларға деген қатынасы және т.б. туралы бай ақпарат берер еді.
Алайда, Томас пен Знанецкий процестің субъективтік жағына көңіл бөлуді ұйғарды. Олар респонденттерді зерттеуші қойған сұраққа ғана жауап беруге көндіруге тырысқан жоқ, респонденттерге не болып жатқанын өзіндік сезінуі, алуан түрлі сезімдері арқылы ақпарат жеткізуге мүмкіндік берілді.
У.Томас пен Ф.Знанецкий жеке құжаттарды талдау және терең сұхбат әдістерін қолданды. Олар поляк көшіп кетушілерінің өз туысқандарына жіберген 764 хатын зерттеп, АҚШ-та орналасқан поляктармен терең сұхбат жүргізді.
Осы сұхбаттың кейбір жазбалары баспа мәтінінің 300 бетіне дейін жетті және зерттеушілер техникалық құралдарды іс жүзінде қолданбады.
Жұмыстың нәтижелері ақпараттың алуан түрлілігімен ғана емес, сондай-ақ қорытындылардың ғылыми маңыздылығы бойынша әсерлі болды. Зерттеудің барынша жеке-дараланған әдістемесі кең қорытындылауларға, көшіп келушілердің әлеуметтік бейімделуінің маңызды заңдылықтарының ашылуына әкелді.
Алайда, Томас пен Знанецкийдің ғылыми әдіснамасының көп еңбекті керек ететіні сол уақыттың әлеуметтанушыларын біршама қорқытқан секілді. Сапалық зерттеулер колданбалы әлеуметтануда да, қоғамдық пікірді зерделеуде де, нарықты зерттеуде де кең таралған жоқ. Сонымен бірге, 20-ғасырдың 30-жылдарының басында американдық зерттеуші Джордж Гэллап құрған ұйым президент сайлауы нәтижелерін болжаудан тауарлардың әлеуетті сұранысын есептеуге дейін болжамның тиімді құралы болған жаппай формализмге негізделген сұраулардың алғашқы үлгілерін берді.
Сол уақыттан бастап эмпирикалық әлеуметтанушылық және маркетингтік зерттеулер дербес ғылыми-қолданбалы салаға ғана емес, сондай-ақ ерекше индустрия мен бизнес саласына айнала бастады. Осы өзгерудің екі негізгі факторы - іс-әрекет қарқыны мен ұйымдастырудың сипаты аса маңызды белгілерге айналды.
Бүгінде қолданбалы әлеуметтік зерттеулерге, қоғамдық пікірді, маркетингтік және жарнамалық медиа-зерттеулерді зерделеуге маманданған компаниялардың тек халықаралық кәсіби ұйымдармен ескерілген айналымы 20 миллиард доллардан асып тұсті. Қолданбалы әлеуметтану мен нарықты зерттеу саласында 30-ға жуық трансұлттық компаниялар қызмет жасайды. Зерттеу компаниялары индустрия мен бизнестің барлық ережелеріне сәйкес ұйымдастырылған. Олар өнімді өндіріп, таратады, клиенттермен жұмыс жасайды, нарықта бәсеке-лестік жасайды, тұтынушы үшін күреседі. Бұларда менеджменттің ерекше түрі қалыптасқан. Олар өздерінің жаңа атағы туралы ойлайды, жарнамалық пиар-стратегияны жүзеге асырады.
20 ғасырдың 70-жылдарының ортасына дейін әлеуметтанушылық және маркетингтік зерттеулердің әлемдік индустриясында сандық әдістер басым болды. Бірақ, Батыс елдерінде жаппай тұтыну қоғамының дамуы, АҚШ, Батыс Еуропа және Жапония елдерінде халықтың басым көпшілігін құраған орта таптың өсуі экономикалық, саяси және идеологиялық қызметті қиындата түсті. Бұл әлеуметтік зерттеулердің сапалық әдістеріне жаңа көзқарасты тудырды.
“Сандық” және “сапалық” әдістердің жақтаушылары арасындағы соңғы ірі қақтығыс 90-шы жылдардың бірінші жартысында ТМД мемлекеттері сахнасында орын алды. Қолданбалы әлеуметтану тұрғысынан зерттеулердің кеңестік мектебінде сапалық көзқарастың нақтылы дәстүрлері болмады. Сондықтан ТМД елдерінің көптеген жетекші қолданбалы әлеуметтанушылары “сапалы әлеуметтануға” бірден қарсы шықты.
Пікір алысулар тек академиялық ортаны ғана қамтыды. Қолданбалы әлеуметтанушылық және маркетингтік зерттеулер көлемінің көп бөлігі өткізілген жеке, коммерциялық зерттеу ұйымдарын бұл пікірталас қозғаған жоқ. Бұл жерде назар сандық және сапалық әдістемелерінің тиімді комбинациясы түрлерін іздеуге шоғырланған болатын.
Сапалық және сандық көзқарастар арасындағы айырмашылықтардың теориялық негіздемелері Э.Дюркгейм мен М.Вебердің әлеуметтану тұжырымдамаларына барып тіреледі, яғни мәселе қоғамды жеке-даралық үстіндегі шындық және жеке-даралық әлеуметтік маңызды әрекеттердің нәтижесі деп түсінулер арасындағы айырма-шылықтар жайында болып отыр. Сандық және сапалық әдістер арасындағы айырмашылықты ары қарай мына сызықпен жүргізуге болады:
макроәлеуметтану - микроәлеуметтану;
объективті - субъективті;
жалпы - ерекше;
қарапайым - бірегей.
Диалектика тілімен айтқанда, бұл жерде “қарама-қарсылықтардың бірлігі” орын алады.
Әлеуметтану теориясы өз уақытында бағаламаған ол әлеуметтанушылық және маркетингтік зерттеу тәжірибесінде көп жылдар бойы табысты пайдаланылып келеді.
Сандық және сапалық әдістер өзінің “еңбек бөлінісіне” ие. Әлеуметтік ақпарат жинау мен талдауда біріншілері - қорытындылау, құрылымдандыру, типтендіру функциясын орындаса, екіншілері - түсіну, нақтылау және жеке-даралау функциясын орындайды.
Сонымен қатар, В.А.Ядовтың “Әлеуметтану тұрғысынан зерттеу стратегиясы” атты кітабындағы сапалық зерттеуге арналған тараудың авторы В.Семенов әділ байқағандай, “сапалық зерттеулер жаппай таралмайтын жаңа құбылыстарды немесе процестерді, әсіресе кенеттен болған әлеуметтік өзгерістер жағдайында зерделеуге мүмкіндік береді” (22, 392 бет).
Кешенді зерттеу жобаларында сапалық зерттеулер сандық зерттеудің алдында, сол сияқты соңында да жүруі мүмкін. Бірінші жағдайда бұл зерттелетін объект туралы аз біліп, құралдар жиынтығын формализмге негіздей алмаумен байланысты, екінші жағдайда сандық әдістемелерден сапалық әдістемелерге өту жиналған фактілерді терең түсінумен, ерекшелігі мен өзгешелігін белгілеумен, нақтылау қажеттілігімен байланысты.