Шертпе күйлердегі орындаушылық ерекшеліктері

Шертпе күйлердегі орындаушылық ерекшеліктері
Квайдулов Б.А., Топишев Д.С.
(Сафуан Шәймерденов атындағы қалалық классикалық гимназиясының домбыра сыныбының оқытушылары )

Қазақтың домбыра аспабында тартылатын ерекше аспапты музыкасы –күйлері орындаушылық жағынан да әрі көркемдік ,орындаушылық жағынан да барынша дамыған , айырықша түрдегі музыкалық жанр дәрежесіндегі күрделі шығармалар. Ұлы даланың әр өңірінде түрлі қалыпта өріс алған күйшілік өнерді формалық , құрылымдық орындаушылық тұрғыдан негізгі екі арнаға бөлуге болады . Осындай көркемдік ағымдарды халықтың өзі ауызекі түрде-ақ «төкпе» және «шертпе» күйлер деп атап кеткен.
Қазіргі кезде домбыра күйлері біршама жинақталып, зерттелініп нотаға түсірілді . Соның нәтижесінде жоғарыда атап өтілген күйшілік шеберліктің негізгі екі дәстүрі де елімізге кеңінен тарап , рухани қолданысқа еркін кірген.
Қазақ күйшілерінің шығармашылық еркіндігі аса зор деңгейде болғандықтан , әр өңірдегі күйшілердің өнерлері бір-біріне ұқсамай, өзіндік қолтанбамен ерекшеленіп тұрады. Суырып салмалық үрдістің көркемдік тәсілдері әр күйшінің қолында өзгеше құлпырып, өзіндік мәнер, көркемдік стиль қалыптастырады. Мұның өзі домбырадағы күйшілік өнердің бүгінгі белгілі оннан астам күй тарту мектптерін өмірге әкеліп , қалыптастырған . Сөйтіп, «төкпе» мен «шертпенің» өзі өзара түрлі орындаушылық дәстүрлерге бөлінеді. Қазір бұл ерекшеліктер біртіндеп ғылыми тұрғыда зерттеліп келе жатыр .
« Музыка студиясы» бар оқу орындарындағы күйшілер даярлау ісінде осы ерекшеліктер барынша толық қамтылуға тиісті. Оқу жұмыс жоспарларының талаптарыда барлық өңірдің күйшілік дәстүрлері көрсетілген . Алайда , күй тарту шеберлігінің өңірлік ерекшеліктеріне арналған оқу-әдістемелік еңбектер жоқтың қасы. Қазір әр ұстаз өз қабілеті мен шеберлігінің көлемінде ғана дәріс береді. Соның нәтижесінде қазіргі заман талабына лайық келетін жан-жақты шеберлікті игерген , кәсіби- күй маманы әлі де өте аз дайындалуда . Табиғи таланты зор , ізденімпаз күйшілер болмаса , түрлі күйшілік мектептерді қатар меңгерген домбырашылар өте сирек. Бұл кәсіпқой күйші маманын даярлау мақсатына сәйкес келмейді. Сол себепті, домбырашы-ұстаздар қауымы әдістемелік тұрғыда ізденіс көрсетіп , даярланып жатқан маманның толыққанды күйші болуына барынша зер салуы қажет .
Әрбір дәстүрлердің орындаушылық ерекшеліктерін сол дәстүрдің көрнекті өкілдерінің шеберлігінен іздеген жөн. Сондай-ақ , күйші даярлау да күй таспаларындағы іргелі күйшілердің жазбаларын тындай білу ісіне аса мән берген абзал . Бұл біздің , тіпті басты әдістемелік құралымызға айналуы тиіс .
Сонымен қатар , әрбір күйшілік дәстүрлерде тұрақты қолданыстан көркемдік мағынаға ие болған тәсілдерді кейбір жеке дара орындаушылардың өзіндік шеберлігінен ажырата білген дұрыс .
Күйшілік дәстүрдің өнірлік ерекшелігі сол дәстүрдің көркемдік ағымына сай болып , оның көрнекті өкілдері қолында ғана қалыптасады.
Жалпы, нақты бір күйшілік дәстүрдің орындаушылық амалдарына ұқсамайтың кейбір жеке-дара шеберлікті – қалыптасқан дәстүрлік деп қабылдауға болмайды. Міне, осындай, домбыра үйретудің кәсіби үрдістеріндегі әрі тоық анықталмай келе жатқан жағдайларға байланысты , үлкен тәжірбиелік ізденістерде байқалған әдістемеләк тұжырымдарды ортаға саламыз .
Алдымен, аз зерттеліп, көп ойналатын шертпе күйлерге бұрылсақ. Баяндамамызда шерпе күйлердің бәріне ортақ келетін кейбір орындаушылық ерекшеліктерге шолу жасамақпыз . Мұндағы бәріне ортақ деп отырған себебіміз, Қаратау өңірі мен Арқа өңірінің күйлері де шертпе болып келгенімен , олардың кейбір орындаушылық тәсілдері әр түрлі болып келеді , бұған Алтай-Тарбағатай , Жетісу өңірі күйлерінде де тәсілдік айырмашылық молынан кездеетінін қосуға болады .
Шертпе күйді дұрыс орындаудың алғышарты – домбырашы қолдарының нақты қойылымында , яғни екі қолдың өзіндік қойылымдық қалпын анықтап алу . Мұнд оң қол алақаны домбыра қақпағына бағытталып , шынтақ буыны көтеріңкі тұруы қажет(төкпе күйлерде шынтақ өте төмен келіп , ол дыбыс үнемдеу үшін қолданады). Домбыра қақпағын тырнамас үшін , жалпы аспапты сәл тігірек ұстаған жөн. Екі ішекке еркін ауысу үшін сұқ саусақты бірінші буыны бос болып , еркін қимылға келуі керек . Шертпе күйлерде саусақтармен тізбектей қағу жиі кездеседі. Дыбысты өзгерту , оған қою бояу беру мақсатында қолданылатын бұл әдіске арнайы жаттығып , саусақтардң қақпаққа қатт тимеуін қадағалау қажет . Кейбір ұстаздар осы дәстүрде оң қол білезік буынымен әрі-бері еркін қауғ кездеспейді, бас бармақ мүлде қолданылмайды , қағысты тек сұқ саусақпен алу қажет деп өте қатты түсінік беретін көрінеді . Шертпе күй деп аталғанымен , бұл дәстүрде де бас бармақ пен сұқсаусақ арқылы төгіп-қағып орындалатын күйлер өте көп кездеседі. Мұндағы назар аударатын бір нәрсе , оң қол білегінін де қозғалысқа түсуі ( төкпе күйлерде қағыстарға көбінесе білезік буынның қимылы негіз болады ).
Сондай-ақ , оң қолдағы екі ішекті кезектей іліп қағу , гитаралық пиццикато , тұтып қағудың көркемдік түрлері мейлінше нақты көрсетіледі .
Қаратау және Алтай-Тарбағатай күйлерінде оң қолдың сұқ саусағы мен ортанғы саусағын кезектей термелеп қағу тәсілдері жиі ұшырсады . Күйдің динамикалық дамуы барысында қос ішекті төкпелемей , ұрып қағу сол арқылы нюанстық шеберлік көрсету дәстүрлі күйшілерде кең қолданылады.
Шертпе күйде оң қол шеберлігінің негізі дыбыстық сапаға бағытталуы қажет . Жалпы , осы дәстүр күйлері жарқылдаған екі қол шеберліктерінен гөрі , сазды, бояулы дыбыстарға құрылған . Сол себепті, әуезді дыбыс алу мәселесінде ұстаздардың айрықша мән бергені жөн. Бұл тұрғыда дыбыс алатын оң қол саусақтарының қызыметі аса мұқият қойылуы қажет-ақ.
Сол қол шеберліктері , әсіресе саусақтар арасын тарлтып немесе кеңейтіп басу, пернеден пернеге жылжу әдістері , көркемдік мағынада пернені қағыссыз басып қалу , ішектен-ішеке ауысу амалдары ұстаздар тарапынан міндетті түрде үйретілуі тиіс . Сол қол саусақтарының домбыра мойнындағы еркін қозғалысы ішектен-ішекке мүлтіксіз ауысу негізінде дамығаны дұрыс , нақтырақ айтқанда , алды мен квинта интервалын бас бармақпен төртінші және бірінші мен төртінші саусақтармен еркін алуды қамтамасыз ету керек . Тәттімбеттің «Көкейкесті», «Азаматқожа», «Мол қара», Байжігіттің «Көкбалақ», «Былқылдақ», т.б. күйлерде кездесетін квартаны 1-2, тіпті 1-3;2-3 саусақтарымен басу үлгілері Арқа күйлеріндегі айрықша апликатуралық үрдіс деуге болады . Қаратау өңірінде жиі кездесетін бірінші , үшінші саусақтарды әрі-бері жылжыту немесе осы саусақтар арқылы ішекті тартып , дыбсты ширек тонға дейін көтеру ерекшелігі , сонымен қатар Алтай-Тарбағатай күйлеріндегі бір позициалық қалыпта тұрып, екі ішекті кезектей басу тәсілдері ұстаздардың арнайы көңіл бөліп үйрететін , басты тақырыптары болуға тиісті .
Сол қол саусақтарымен дыбысты ұзарта , тербеліс алу тәсілдері де басты орын алған . Жалпы , шерпе күй орындаудағы қажетті амалдар мен тәсілдер төкпе дәстүріндегі шеберлік үлгілерімен салыстырмалы түрде көрсетілген , мұның өзі оқытушы мен шәкіртке екі дәстүрдегі ерекшеліктерді ажытара үйренуге мол мүмкіндік береді . Қазіргі жас күйшілерде біржақтылық басым , яғни бір үрдісте ғана еркін . Әрине , музыкалық студиян бітірген домбырашылардың барлығы жеке орындаушылық күйші болуы мүмкін де емес , дегенмен берілетін классификацияға сәйкес домбырашы-күйшінің бірнеше күйшілік мектептерді міңгеріп , олардан жан-жақты хабардар болуы міндетке алынуы тиіс . Күйшілік өнердің болашағы , оның ұлттық құндылық ретінде сақталып тұрылуы үшін осындай талаптар қажет-ақ.
Сол қол саусақтарының да дыбыстық сапаға қосары сол. Домбыршының , әсіресе төртінші және екінші саусақтарымен (арагідік үшінші) домбыра мойынын бойлай тербеліс алуына баса назар аударылуы қажет , себебі бұл саусақтар – қлдың негізгі ұстанымын құрайтын , тіреуіш ретіндегі саусақтар . Жалпы , сол қол саусақтарының пернені аса қатты баспай , сол пернені саусақ басымен сезіне алуына көіңл аудару қажет . Пернені қатты басып, зорлықпен тербеліс алғандғы дыбыстарда ешқандай сапа болмайды , әрі бұл қолдың еркін қозғалуына кесірін тигізеді. Еркін шыққан дыбыстарды саусақтардың сезіп отыруы сол дыбыстарға табиғи бояу беріп, әуездік сапаға жол ашып береді . Күйші шеберлігінің басты шарты – осындай сапалы дыбыстар алуына байланысты айтылады . Сондықтан, сол қол шебірлігін дамытуды сапалы дыбыс алуды үйреуден бастағаны дұрыс. Осы қолға байланысты ерекше айтылған жәйттердің бірі – саусақтардың пернеге өте тік басылмауын қадағалау . Домбырашының табиғи еркін дыбыс алуына өте тік болмай, жазыңқы жұмсақ басылған саусақтар аса қажет , әрине , мүлде бос басылатын саусақтардың дыбысты ұстап қалатыны бәрімізге белгілі , сол себепті перне басу тәсілдеріне айтарлықтай көңіл бөлгені өте тиімді .
Шерпе күйлер әуені екі ішекте қатар дамып келетіндіктен , сол қол саусақтарының екі ішекте де еркін қозғалысын барынша дамытып отыру керек .Бұған әсіресе гаммалар мен арпеджиоларға жаттығудың пайдасы өте зор . Мұнда гаммадағы дыбыс қатарының екі ішекке тең бөлініп келуін естен шығармау керек . Екі қолдың өзара байланысы – орындаушы-күйші үшін аса қажетті кәсіби талаптардың бірі . Қағыс қағып , перне басудың өзара үйлесімі болады . Сондай-ақ , тербеліс пен дыбыстық өрнектері алудың да екі қолдың өзара шеберлігіне тәуелді екені айдан анық . Оқытушылар үшін аса маңызды әдістемелік салаларда жататын осы ерекшеліктерді ұстаздар қауымының қалт жібермей қарағаны жөн.
Қазіргі ұлттық дәстүр-салтымыз , әдет-ғұрпымыз , жалпы рухани жадымыз қайта жаңғырып, ежелгі табиғи болмысымызға айрықша мән беріліп келе жатқан шақта халықтың өнерге деген көзқарасты қайта қарауға тиіспіз . Міне , осындай өскелең талаптарға сай домбыра тартып , күй орындау өнеріне де қойылатын кәсіби міндеттер , жанаша бағыт алуда . Күйшілік өнердің атадан- балаға , ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі түрде беріліп келген дәстүрлі шеберлігі , ондағы құймақұлақтық қабылдау рәсім , күй сазымен көркем бейне құрап , одан рухани қанағат таба білу тәсілдері қазіргі күйшілердің күнделікті өмір салтына айналып , кәсіби жүйе ретінде қағаз бетіне түсуі керек , сөйтіп байырғы күй тындап , күймен мағына беру тәрізді рухани үрдістер өз мағынасына орлуы қажет . Сонда ғана ұлттық мағынадағы күйшілік өнердің жарқын болашағы сенімді түрде ұлттық қолданыстан тұрақты орын алады . Ұстаздар қауымының қасиетті борышы осыған саяды .
Шертпе күйге деген халықтың ықыласы күннен-күнге артып отыр . Сөз жоқ , ән сияқты жанға жайлы , терең толғамды шертпе күйлер халқымыздың іздеп жүріп , сүйіп тындайтын ерекше жанрына айналды . Міне осыған сәйкес музыкалық студияларда күй үйрету сабақтарында осы үрдістің де барынша кәсіби бағытта жүргізілуіне домбырашы-ұстаздардың ынталы да, іргелі ізденістері аса қажет болып тұр .