Салауатты өмір сүруге тәрбиелеу: Ата-ананың рөлі
Ата-ананың тәрбие әдістері мен қатынастары баланың психологиясына және оның өмір сүру сапасына тікелей әсер етеді. Балақай өз айналасына қарап, ата-анасынан үйренеді. Сондықтан, салауатты өмір салтына баулу үшін, ата-аналар балаларымен дұрыс қарым-қатынаста болуға тиіс. Олар баланың мінез-құлқын дамытуда бастауыш рөл атқарады.
Жастайынан салауатты өмір сүру қағидаттарын үйретумен бірге, ата-ана баланың сөздеріне, іс-әрекеттеріне үнемі назар аударуы тиіс. «Құптау, құптамау, жұмсақ, не күшті дауысқа назар аудару» тәрізді тәрбиенің маңызды аспектілері әрқашан естен шығарылмауы керек. Ата-ана баланың жас ерекшеліктерін ескере отырып, мінез-құлқын бағалауда мейлінше әділ болуға тиіс.
Жастық кезеңде балалар мен жасөспірімдер үшін өзінің ата-анасымен қарым-қатынас жасау өте маңызды. Олар ата-анасынан қорғайтын қамқорлық, моральдық қолдау күтеді. Екінші жағынан, ата-аналардың да өз балаларының мінез-құлығын жақсы түсініп, қиындықтарды бірлесе шешуі өмірлік маңызды жағдай болып табылады.
Бала тәрбиесіндегі «тыйым салулар» ата-ананың жауапкершілігімен бекітілуі қажет. Егер ата-ана негізделмеген тыйымдар қолданса, баланың психологиясында теріс әсер қалдырып, ата-ананың беделін түсіруі мүмкін. Бала үшін шектеулер негізделмеген болса, оны орындауға деген ынтасы да төмендейді, ал бұл өз кезегінде тілазарлыққа және жағымсыз тіршілікте қалыптастыруға алып келеді.
Тәрбие процесіндегі келіссөз, диалог және түсіністік баланы дұрыс бағытта дамытуға көмектеседі. Отбасындағы тепло мен қолдау балаға өзін-өзі бағалауға және өмір тым ауыр кезеңдеріне қарсы тұруға мүмкіндік береді. Нәтижесінде, бала өзін қауіпсіз сезініп, салауатты өмір салтына дайын болады.
Ата-ана ерте жастан баланы салауатты өмір сүруге тәрбиелеу үшін мінез-құлқын тәрбиелеуі керек.
Мінез-құлық кемшіліктерінің көзін міндетті түрде балалық шақтан іздейміз.
Адамның психикалық дамуы өмір бойы жүреді. Әсіресе алғашқы үш жылда қарқынды болады. Бала басқа адамдармен қарым-қатынаста бола отырып, қоғамда өмір сүре отырып қана «адамға» айнала алады. Бала қандай адам болып шығады, оған осы өскен ортасы әсер етеді. Ең бірінші көретін, тәрбие алатын адамдары әрине анасы мен әкесі. Әсіресе дүниеге келген алғашқы айлардың әсері мол. Анасымен болған сайын баланың өзі сабырлы, байсалды бола түседі.
Тәрбиенің бірінші шарты: ата-ананың баласының мінез-құлықтарындағы ерекшеліктеріне, өзгерістеріне үнемі әрі уақытылы назар аударып отыруы: Құптау, құптамау, жұмсақ немесе қаттылау дауыспен өз пікірін білдіріп отыру.
Бұл құлықтық - имандылық тәрбиенің негізі десек болады. Қоршаған ортаның әсері арқылы имандылықтың өлшемі қалыптасады. Құлықтық - имандылық тәрбие баланың қоршаған ортадан алатын, көретін жағымды - жағымсыз байланыстар, әр түрлі жағдаяттарға байланысты беріледі.
Тәрбиенің келесі шарты: баланың мінез-құлқының бір жақты, бірегей бағалануы. Бала бірте-бірте болжау механизмін меңгереді: бұлай істесем - осылай болады, ал басқаша – басқа болады. Бұл механизм өз мінез-құлқының құлықтық - имандылығын реттеуші негіз болады.
Жасөспірімнің өзіне де ата-анасына да «жасөспірім шақ» қиын кезең болып есептеледі. Жылдам өсуі, соматикалық дамуы, жыныстық жетілуі және қоршаған ортамен қарым-қатынасының күрделенуі, әсіресе өзге жыныс өкілімен қарым-қатынасының ерекшеленуі.
Осы кезеңде жасөспірімнің жалпы жағдайы, көңіл-күйі нашарлап, аурулары шиеленісуі мүмкін. Ең басты психологиялық қиындық: жасөспірімнің ата-анасымен қарым-қатынасының өзгеруі. Осы кезеңде бұрын алған тәрбиесінің кемшілік - ақаулары анықталып, көріне бастайды.
Ата-аналарға бірнеше тәрбиелік қызмет жүктелген:
- қорғау және моральдық қолдау,
- бақылау және көңіл-күйі, жалпы жағдайын қарау,
- қарым-қатынасының тұрақталуына жағдай жасау: қандай жағдайға түссе де, кіммен қарым-қатынас жасаса да туған үйі мен ата-анасы ол үшін әрдайым - құндылық болуы керек.
* Тәрбиенің тағы бір шарты: тыйым салуға деген дұрыс қараушылықты қалыптастыру.
Ерте жастан бала үшін барлық « тыйым салулар» негізделген болуы қажет.Тыйым салуға деген ата-ана құқығы үлкен жауапкершілікті талап етеді. Өкінішке орай, негізделмеген тыйым салулар арқылы ата-аналар жасөспірім алдындағы өз беделінен айырылып жатады. Өйткені тыйым салулар көп болып кетсе, әйтеуір біреуін бұзуға тура келеді емес пе. Ал бұл бала кезінен бастап тыйым салуларды бұзушылыққа, тілазарлыққа әкеледі, қалыптастырады.
Балада ата-ана бәрін де кешіреді, кешірім сұрасаң жеткілікті деген психология қалыптаспауы керек. Ата-ана бәрін кешіре алады, бірақ кейбір жайттарда ата-ананың «кешірімі» жағдайды түзей алмайтынын, еш нәрсені өзгерте алмай қалуы мүмкін екенін бала түсінгені дұрыс.
Жасөспірім өзінің іс-әрекеті, мінез-құлқы арқылы өзін өте қиын, келеңсіз жағдайға апаруы мүмкін екенін ата-ана да, мұғалім - тәрбиеші де әрдайым есіне салып отыруы керек. Егер осындай жағдай туса, ата-ана да өзі де шығар жол таппай қалуы мүмкін екенін бала түсінуі керек, балаға сендіру керек.
Жасөспірімдерге ата-анадан алатын өмірлік маңызды ақпараттар жетіспейді. Егер ата-ана осы жастағы баланың психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін білсе, баласын түсініп, оның бостандығын тежемей, онымен келіспеушілік тумас еді.
Ата-аналарға көмек ретінде жүйелі ақыл-кеңестер беруге болады.
бүкіл әлемге танымал психолог - дәрігер, академик Дмитрий Васильевич Колесовтың ата-аналарға ұсынған жүйелі кеңесінен:
Ата-ана әрқашан жасөспірімнің өзге жерде емес, өз отбасында өзін-өзі жайлы сезінуін үнемі қадағалап отыруы, әрі солай болуын орындауы керек.
· Бала туғаннан отбасында өзін-өзі қауіпсіз сезініп, ата-анасының кез келген уақытта көмекке келетінін, қолдайтындығын біліп, сондай рөлде қабылдауы керек.
· Бала өзгелерден гөрі, өз ата-анасының ақыл-кеңесін тыңдауға ұмтылуы өте маңызды.Басқаша айтсақ ата-ана мен баланың отбасындағы қарым-қатынасы жат болмауы керек.
· Кез-келген келіспеушілік, түсініспеушілік шешілуі керек !
· Ата-ана өз ұлы - қызына өмірлік кеңес беруге дайын болуы қажет. Ол үшін пайдалы кеңес- ақыл айту мен айқайлап, өз пікірін таңып қоюда ажырата білгені жөн.
· Ата-ана балаға деген «қамқоршылығын» өркениетті түрде, педагогикалық жағынан ақсамайтындай етіп жасауы керек.
· Үй мен отбасы бала үшін толық мағыналы «қорғанға» айналғаны дұрыс, бала өзінің қорғаны бар екендігін сезінуі керек!
· Әр ата-ана баласын ерте бастан-ақ салауатты өмір салтына дайындап, қалыптастыруы керек.
· Әр жасөспірімді қоршаған ортаға ғана емес өз денсаулығына да дұрыс қарауға тәрбиелеу керек.
Өз денсаулығына жауапкершілікпен қараудың негізгі шарттары:
● денсаулығына құндылыққа қарағандай қарау
● өзін дені сау адам ретінде қалыптастыру
● денсаулығын жоғалтудан үрейлену
● салауатты өмір салтын дағдыға айналдыру.
Сонымен: отбасы - ата-ана – жасөспірім - мектеп - қоғамдық орын - жасөспірім тізбегінің өзара қарым-қатынасы: шынайы да әділ, өркениетті, тәрбиелі болған жағдайда ғана біз мінез-құлқы тәрбиеленген, салауатты өмір сүруге ұмтылар жасөспірімдерді – еліміздің ертеңгі болашағын өсіреміз.
