Сөйлеу тілі дамымаған балаларға тірек сызбалар арқылы сөйлесуді үйрету

Павлодар қаласы
«№28 сәбилер бақшасы» МҚКК
Әдіскер: Бикибаева Г.А

Сөйлеу тілі дамымаған балаларды тірек сызба арқылы байланыстырып сөйлеуге үйрету.
«Балаға, оған бей мәлім бес сөз үйретіңіз- ол ұзақ және бекер қиналатын болады, бірақ сіз осындай жиырма сөзді суреттермен байланыстырыңыз, сонда ол оларды бірден қағып алады» .
Д.Ушинский.
Мектеп жасына дейінгі балалық шақта балаға заттар,әрекеттер,туындылардың арасындағы байланыстар мен карымқатынастарды бөліп көрсету және қолдануды қажет ететін күрделілек түрлі тапсырмаларды шешуіне тура келеді. Балалар ойлауының танымдық қызығушылықтарын,білуге құмарлықтарын дамытудан басқа,олардың қоршаған ортаны қабылдауына модельдер жүйелер,тірек сызбаларды қолдануға жиі жүгінеміз.Бала өз алдына танымдық мақсаттар қояды байқалған көріністерге түсінік іздейді,оларды саралайды және қорытынды шығарады.Бүгінгі күнде мәнді,мағыналы,синонимге бай сөйлеу мәнері мектеп жасына дейінгі балаларда өте сирек кездеседі.Балалардың сөйлеу қабілетінде көпетеген проблемалар бар.Сондықтан,мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу қабілетін дамытуда педогогтың әсері өте маңызды.Балаларды өз ойын бірізді байланыстыра білуге,грамматикалық дұрыс жеткізе білуге және қоршаған ортаның әр түрлі жағдайын айтып беруге үйрету қажет.Баланың тілі өзін қоршаған адамдармен қарымқатынас жасау арқылы қалыптасады.Тілді меңгеру баланың бүкіл психологиясын қайта қалыптастырып,құбылыстарды санаулы және өз еркімен қабылдауына мүмкіндік береді.Дамыған тұлға тіл мәдениетін жеткілікті жоғары деңгейде меңгереді.Ол өз ойын дұрыс жеткізе алад,сөздік қоры мол және үнемі сқздік қорын ұлғайтып отырады,сөйлемді дұрыс құрастырады,әңгімелесушіні тыңдай және түсіне біледі,ойын жеткізеді,өзінің дұрыс екендігіне сендіреді,өз көз қарасын жеткізеді,сөйлеу кезінде өз эмоциясын басқара біледі,естіген және коргенін айтып береді және талқылайды,сұрау және сұрақтарға жауап бере алады. Сондықтан балалардың сөйлеу қабілетін уақытында қадағалау оның таза және дұрыстығына көңіл бөлу маңызды.Балаларға тілді меңгерудің түрлерін толық меңгеруге көмектесу жұмысының негізі болып осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер анықталады.

1. Тыңдау қабілетін дамыту.

2. Сөздік қорын байыту.

3. Балалардың өз ойын аргументтеу қабілетін дамыту және анық әр түсінікті жеткізуге көмектесу.

4. Тілін дұрыс грамматикалық қалыптастыру үшін дыбысты дұрыс айту, балалардың тілінің дыбыс мәдениетін дамыту, тілдік қорын дамыту, тілдің грпмматикалық құрылысын дамыту жұмыстарын жүргізу қажет.

5. Тілді меңгерушілерді іріктеп алу кезінде балалардың ойлауын, қиялын, эмоционалдық белсенділігі дамыту.

6. Қиялдағы бейнелерді жасай білу және ертегі кейіпкерін бейнелеу үшін менгерушіні таңдай білу, ертегідегі көріністерді меңгерушілер арқылы тану.

7. Ертегі кейіпкерлерін түсіне, көлеміне, сипатына қарай таңдай білуді дамыту.

8. Ертегіні түсіне білуді көрнекі модельдерді құру негізінде дамыту, менгерушіні барлық ертегіні тек мазмұндап беру кезінде емес, сонымен бірге жеке эпизодтарда қолдана білу.

Рубинштейн Л.С., Леушина Л.М., Эльконин Л.В., тұжырымдары бойынша мұндай факторлардың бірі көрнекілік. Заттарды, суреттерді қарау балаларға заттарды дұрыс атауға олардан шығатын әрекеттерге сипаттама беруге көмектеседі. Екінші көмекші фактор ретінде біз әңгімелеп беру жоспарын құруды ерекшелеп атаймыз, оған атақты псхолог Л.С.Выготский бірнеше мәрте мән берген. Ол әнгімелесудің барлық нақты элементтерін жүйелі түрде қолданудың маңыздылығын атап өтті. Ткаченко Т.А. пікірі бойынша, еретегіні модельдеу, бұл оның тек сабаққа дейін жоспарлау емес, сонымен қатар баламен қарым қатынас процесіндегі шығармашылық жұмыс. Тірек сызба балаларға байланыстыра сөйлеуді меңгеруге көмектеседі, өйткені, мнемокестелерді қолдану есте сақтауды жеңілдетеді, есте сақтау көлемін ұлғайтады және балалардың сөздік ойлау қабілетін дамытады. Модельдеу және ойнау көмегі арқылы балалар ертегіні жақсы әңгімелеп беруді үйренеді, сөйлеулерінде антоним, синоним, салыстыруды белсенді қолдана бастайды, сөйлемдегі автоматтанған дыбыстарды анық айтады, сұрақтарға толық сөйлеммен жауап бере бастайды. Көптеген балалар өз ертегілерін құраствруға тырысады, бірақ жеке айналысуды қажет ететін балалар да бар. Баланың сөздік қорының дамуы ойлау қабілетінің және басқа психикалық процестердің дамуымен және сөздің барлық компоненттерінің дамуымен байланысты. Сөздің фонетико- фонематикалық және грмматикалық реті оқыту барысында балалардың сөздік қорын ұлғайтады, әңгімелесу барысында сөздердің мәнін түсінеді. Балаларда сөйлеудің грамматикалық реті дамиды, байланыстыра сөйлеу жақсарады ертегілерді модельдеу кезінде балалардың белсенділігі жоғарылайды, сөйлеу тапсырмаларын орындауға қызығушылығы артады, есте сақтау қабілеті жақсарады, оң мотивация қалыптасып өзін- өзі бақылауды дамиды.