Ойын – тәрбиенің негізі: МКҚК №7 «Қуаныш» бөбекжайының тәжірибесі

МКҚК №7 «Қуаныш»бөбекжайы
Оразгалиева М.М.
«Ойын- мәңгілікке ұштасатын құнды құбылыс»
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан ұлтымыздың ой салатын ойлы ойындарының бірі-саусақ ойыны. Бұл ойын баланың төзімін шыңдап, байсалдыққа, ойын ережесін сақтау мәдениетіне тәрбиелеумен қатар, келешекте мектепке барар бүлдіршіннің саусақтарының бұлшық еттерін жетілдіруге септігі тиеді. Мектепке осындай дайындықпен келген бала сурет салғанда, жазғанда, қолы талмай қаламы мен қарындашын еш қиындықсыз қиналмай бағындыра алады. Қимыл-қозғалыс әрекеттері арқылы көздің көрегендігі мен мергендігін артырады, жылдамдыққа, ептілікке баулиды. Ойын – кұрделі философиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Ойынды философиялық тұрғыдан ұғындырғанда мынадай теориялық қоғамда қалыптасқан.

1. Ойын-мәңгілікке ұштасатын құбылыс.

2. Ойын-артық күштен арылу жолы.

3. Ойын балаларды ересек өмірге дайындайды.

4. Фунционалды тенденция теориясы.

Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да, психологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Соның ішінде саусақ ойынына тоқталайық, саусақ ойыны –қол саусақтарының көмегімен қандай да болмасын ертегіні немесе өлең, тақпақ, шумағын сахналауға, би қимылдары мен қимыл-әрекет ойындары арқылы да әсерлі нәзік қол қимылдарын көрсетуге болады. Саусақ ойны арқылы баланың сөйлеуге деген қабілеті дамып, өмірге талпынысы, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне де жол ашады. Осы ойынды ойнап отырып, ата-аналар, тәрбиешілер, педагогтар, балалар қоршаған ортадағызаттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстар мен ағаштарды бейнелей алады. Техниканың төрт құбылысы тең дамыған қазіргі таңда, интернет желісі желдей өсіп тұрған заманда небір бейнені бейнелеуге болады екен.
Мәселен, саусақтардың қозғалыс қимылына қарап балақан қуанады, шаттана шапалақтайды, шат-шадыман болады. Қазақтың ұлттық бала тәрбиесінде денсаулық ойнының алар орны ерекше.
Ойын- мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. С.Торайғыров кезінде «Балалықтың қанына ойын азық»-деп, бекер айтпаған. Өйткені, ойын кезінде бүлдіршіннің бейімділігі, қызығушылығы және заттардың айырмашылығын ажырата алатыны анық байқалады.
Мысалы:

• Қайда екен қолымыз,

Оңымыз бен солымыз?
Қайда екен қолымыз,
Оңымыз бен солымыз?
Міне, міне алақай,
Қол соғайық, балақай.
Міне,міне, алақай.
Қол соғайық, балақай!

Балабақшада не үйде үйренген өлең шумақтарын қайталап айта отырып, есінде саналы түрде сақтайтын болады. Ол әрине, баланың есте сақтау қабілетін арттырады.
Он тоғызыншы ғасырдың басында, жарық көзі елімізге жаңадан ене бастаған тұста жылаған балаларын жұбату үшін ата-аналары шамның жарығына саусақ арқылы әр түрлі жан-жануарлар бейнесін көрсетіп ойын ойнаған және ертегі құрастырып әңгімелеп берген. Көзбен көріп өскендіктен бұл әдісті әлі де бала тәрбиесінде қолданамын.

• Оң қолымда бес саусақ,

Сол қолымда бес саусақ.
Алақанды ашамыз,
Бесті беске қосамыз.
Бұл санамақты ауызша айтып және қимыл-қозғалысымен көрсеткенде бала тез жаттап алады. Саусақ ойынын балабақшада және үй жағдайында әсерлі, көңілді түрде ұйымдастыруға болады. Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі, әр қимыл-әрекеттері көрсетіледі. Сондай-ақ, саусаққа арналған ойыншықтарды саусаққа кигізіп алып ойнатуға болады. Ертегі кейіпкерлерінің бейнелерін түрлі-түсті қағаздарға салып, желім арқылы желімдеп, саусаққа киіп ертегі айтылса, ол баланың есінде ерекше қалады. Әрине, ұлттық өнегесі бар ертегілер болса нұр үстіне нұр болар еді.
Мысалы, «Саусақтар сәлемдесуі» ойынын алайық. Бұл ойында бас бармақ ұшы әр саусақтың ұшымен кезек-кезек түйіседі. «Қонақтар келді» оң қолдың саусақтары және сұқ саусағымен ортаңғы саусақтарын жүгірген тәрізіді етіп қимылдатады. «Билеген кісі» екі саусағымен билеген бейнені жасауға болады. Тілі шығып, шүлдірлей сөйлей бастаған сәбилерден байқалатын бір қасиет- ойын өлеңдерге назары ауып, тыңдауға әуестігі.
Мысалы: «Бесік жыры», «Тілек-арнау», «уатуөлеңдері» нағыз осы кезеңге арналған ұлттың құндылығы. Бұл өлеңдерде, тақпақтарда ата-ананың ұрпағына деген жақсы тілегі, оның жүйкесін жайбарақаттандырып, көңілін көтеру, түйсігін ояту мақсаты көзделеді.
Қазақ халқының арасында кеңінен тараған «Қуырмаш» өлең-ойыны да саусақтардың нәзік қимылын жетілдіреді.
Қуыр-қуыр, қуырмаш,
Балапанға бидай шаш!
Торғайларға тары шаш!
Мына жерде-қант бар,
Мына жерде- жент бар,
Мына жерде қатық бар.
Ал мына жерде-қытық бар.
Қытық-қытық,қытық-қытық! –деп қытықтап ойнағанда анасы да бөбек те еріксіз күледі.
Балалар саусақ ойынын ойнап отырып, өздері де есте сақтайды. Сосын уақыт өте келе өлең шумағын қызыға айтады, жадында жатқа сақтайды. Игтернет желісінен көз тоқтатып тамашалайтын құс-жануарлардың бейнелерін тәрбиешілер назарына ұсынып отырмын. Шығармашылық шыңның бір қыры мен сырының құпиясы. Қандай керемет!
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала –әрине балалар ойыны. Ойын- балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Ойын- баланы әдептілікке баулитын да тәрбиелік құрал.
Саусақ ойынының көнерген көне көзі-халық арасында, ел аузында, сол дәстүрлерден үйрене және тәлім-тәрбие ала білуіміз керек. Сол халық қазынасындағы ұлттың ұлттық ойындарын балабақшадан бала бойына дарытып сіңіре білуіміз қажет.
Қимыл-қозғалыс ойындарында балалар ұлттық санамақтарды,өлеңдерді, тақпақтарды дер кезінде қолданып, бірге оқып үйренеді. Мұндай ойындарда балалардың ептілігін /қолдың білезігі майысқақ,иілгіш икемді болады/, қимылдың әдемілігі /әр түрлі түсті үйренеді, әрбір қимылды қайталайды/саусақ буындары, қол буындары дамып қалыптасады. Ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалары/батылдық, тапқырлық,достық,жолдастық,тәртіптілік
Тікелей бағытталып тәрбиеленеді және дүниетанымдарын кеңейтеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға,жануарларға деген көзқарасын,қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтан,ойынның қай түрі болсын бүлдіршіндердің рухани-адамгаршілік тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Ең бастысы қандай да болсын ойын түрлері арқылы адам баласы қоғамдық тәжірибені меңгереді, психикалық қасиеттері мен танымдық ерекшелері қалыптасады. Ойын-бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы педагогтар, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Қимыл-қозғалыс ойындарының негізі педагогикалық мәні мынада: балалардың зейінін, ақыл-ойын дамытады, ойлауын жандандыру, танымдық /дүниетанымдықбелсенділігін қалыптастырады.
Мұндай ойындар арқылы бүлдіршіндер бойында қалыптастыратын дағды-біліктері:

• Әр түрлі қимыл-қозғалысты жасап үйретеді, сосын бала өзі үйренеді;

• Өзгенің ойлаған ойын, ойынын түсінуге, тыңдай білуге, шыдамдылыққа және төзімділікке баулиды;

• Ой қиялының кеңістігін кеңейтеді, дамытады;

• Ойынға деген өзіндік көзқарасын қалыптастырады;

• Қимыл-қозғалысты ойынның түрлерін меңгереді.

Балалар мынадай саусақ ойынын ойнай отырып, өлең шумағын қызыға айтады.
Мәселен: "Оны тапшы ай-күнім" санамағында:
Бірім-бір, екім-екі, үшім-үш
Төртім-төрт, бесім-бес, алтым-алты,
Жетім-жеті, сегізім-сегіз,тоғызым-тоғыз,
Оным-от, он бірім-Оны тапты ай-күнім?
Бір дегенің –білу,екі дегенің-егеу,Үш дегенің-үскі,
Төрт дегенің-төсек, Бес дегенің-бесік, Алты дегенің-асық,
Жеті дегенің-желке, Сегіз дегенің –серке,
Тоғыз дегенің-торқа, Он дегенің-оймақ,
Он бір –қара жұмбақ.
Екі қолының саусақтарын біріктіріп кезек-кезек саусақ бастарын түйістіріп, бас бармақ-атасы, себебі, сол кісіден тараған ұрпақ. Сосын әжесі, одан кейін барып әкесі, сосын-анасы, ең соңында –өзі.
Мынау менің-атам,
Мынау менің-әжем,
Мынау менің әкем,
Мынау менің- анам,
Ал мынау-мен.
Мен бәрін жақсы көремін! –деп екі рет қайталай ойнатуға болады. Балалардың шаршағанын басады, санасын сергітеді. Қазіргі таңдағы жаңа технологиялардың бір түрі-сенсорлық оқыту-тәрбие беру технологиясы. Сенсорлық технологияның басқа технологиялардан айырмашылығы-қалам не қарындашпен емес тікелей саусақ көмегімен іс-әрекеттер жасалады. Балалардың сенсорлық білімін жетілдірудегі негізгі миссия:
-Балалардың бойына сенсорлық эталондарды /түр-түсті, пішінді, көлемді/қалыптастыру.
* Балалардың жас ерекшеліктеріне ескере отырып, сезім, түйсік, қабылдау сияқты психологиялық үрдістерді жетілдіру.
*Сенсорлық тәрбие беру арқылы балалардың тілдерін дамыту.
Мәселен, субояуға қолды немесе саусақтарды малып алып сурет салады.
Сенсорлық тәрбиелеуде қол саусақтары қимылдарын жетілдіру үшін ағаш таяқшалардың, жеміс-жидек дәндерінің түймелерінің де пайдасы ерекше. Сабақта пайдаланылатын дидактикалық ойындардың негізгі мақсаты: баланың жеке басының қабілеттерін айқындау, олардың рухани дүниесін байыту, қиялы мен сезімін дамыту үшін пайдасы зор.
Дидактикалық ойын баланың ақыл-ойын сенсорлық және тіл байлығын дамытады. Балалар заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай, ұсынылған заттардың да түрін, пішінін дұрыс атай алуға,заттардын мөлшеріне қарай сәйкестендіріп /үлкен, кіші, аз, көп/ анықтай білуге үйретіледі.
Сөз түйіндеуімізде ойын- баланың білімділік дағдысын қалыптастыратын тәрбие құралы. Балабақшаның бүлдіршіндері өзінің төл мәдениетін білетін, құрметтейтін, рухани дүниесі бай, рухы биік, саналы ойлайтын,білікті,білімді болуы міндетті. Демек , ойынның өзі бала үшін білім мен біліктің, тәлім мен тағлымның қайнар көзі болып табылады.