Интербелсенді әдістер мектепке дейінгі білім беруде
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде интербелсенді әдістердің қолданылуы бүгінгі таңда ерекше өзекті болып отыр. Олардың тиімділігі оқушылардың меңгеру дағдыларын арттыру, теориялық білімдерін практикада қолдану және сол арқылы шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытуда көрінеді. Мұндай әдістер білім беру процесін тиімдірек, әрі қызықты етеді.
Интербелсенді әдістердің басты ерекшелігі – бұл оқытушы мен студент арасындағы белсенді қарым-қатынас. Оқытушы тиімді ортаны қалыптастыру арқылы студенттердің оқуға деген ынтасын арттырып, олардың оқу материалын терең меңгеруіне ықпал етеді. Студенттердің өзара әрекеттесуі және тәжірибе алмасуы олардың пікір алмасуына, сындарлы ойлауға, инновациялық шешімдер қабылдауға жол ашады.
Интербелсенді әдістердің әр түрлі түрлері бар, олардың ішінде жобалау технологиясы, іскерлік ойындар, портфолио мен майндмэппинг сияқты әдістер кеңінен қолданылады. Оқушылар мұндай әдістер арқылы теоретикалық білімдерін практикада жүзеге асыру мүмкіндігін алады, ал оқытушылардың міндеті – оларға бұл процесті дұрыс бағыттау болып табылады.
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.А.Сатбекова интербелсенді әдістерді қолдану арқылы білім алушылардың білім сапасын арттыруды, педагогикалық тәжірибелерді тиімді қолданып, сабақтарға жаңа динамика беру керектігін атап өтеді. Зерттеушілер мен практиктердің бірлескен жұмысы оқыту процесіндегі мәселелерді шешуге көмектеседі және мектепке дейінгі тәрбиеленушілердің белсенділігін арттыруға ықпал етеді.
Сонымен қатар, интербелсенді әдістердің педагогикалық процесс ішіндегі орны ерекше. Жас ұрпақтың шығармашылық қабілеттерін дамыту, өздігінен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру және белсенді азаматтық позицияны қалыптастыруда интербелсенді тәсілдер зор рөл атқарады. Оқушылардың интеллектуалдық потенциалын дамыту арқылы болашақта бәсекеге қабілетті маман болуына ықпал ету мына әдістердің тиімділігін көрсетеді.
Оқыту үдерісінде интербелсенді әдістерді енгізу арқылы біз оқушылардың қабілеттерін ашып, олардың білім алудағы қызығушылықтарын арттыра аламыз. Бұл тәсілдер, әсіресе, мектепке дейінгі кезеңде, балалардың танымдық әрекеттерінің негіздерін қалайды. Білім беруді инновациялық технологияларды қолдану арқылы жетілдіру барша педагогтардың алдына тұрған маңызды міндет.
Мектепке дейінгі жүйесіндегі интербелсенді әдістер
Жолмуханова Жанар Тургуновна
«Балауса» балабақшасы, Петропавл қаласы
Қазіргі білім беру саласында озық педагогикалық технологияларға баса мән беріліп отырғаны заңды нәрсе. Әлемдік білім кеңістігіне ену үрдісі негізгі мәселе болғандықтан, тәжірибеде озық деп танылған оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін қолдану және оны іске асыру мәселесі өзекті болып отыр. Жоғары оқу орындарында оқыту үрдісін түбегейлі жетілдіру қажеттілігі туындады. Бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеуде білім беру ісі маңызды орын алатыны анық. Осыған орай, кредиттік оқыту жүйесі енгізілді.
Оқытушы міндеті студентке сапалы білім, саналы тәрбие беріп қана қоймай, білім алушының өздігінен жұмыс істеуін, теориялық білімін тәжірибеде танытуға баулу болып табылады. Бұл студенттің оқытушымен бірлескен өздік жұмысы болмақ. Ал, бүгінгі таңда кредиттік оқыту жүйесінде басты талап осы мәселе төңірегінде болып отыр. Бұл жүйе оқу материалын игеруде зерттеушілік қабілетін, логикалық ойлау жүйесі мен шығармашылық белсенділігін арттырады. Енді студенттің оқытушымен бірлескен жұмысын практикалық сабақтан қалай ажыратамыз деген сұраққа мына екі пікір жауап бола алады. А.Әлімов практикалық сабақ туралы былай дейді: «Практикалық сабақ студенттерге теориялық мәлімет бойынша нақты әрекеттер арқылы машықтанып, сол амалдар негізінде мәліметті игеру, меңгеру, тереңдету, дамыту мүмкіншілігін береді. Студенттер практикалық сабақта өз әрекеттерін жалқыдан (нақты мәліметтер) жалпыға (теориялық тұжырымдар) бағыттайды. Практикалық сабақта студенттер талдау және іздену жұмыстарымен айналыспайды. Практикалық сабақтың мақсаты –студенттерді лекцияда келтірілген теориялық мәліметтерді өздерінің белсенді әрекеттерімен «тануға», «дәлелдеуге», өз қолымен «жасауға» жұмылдыру». [1, 243].
Филология ғылымдарының докторы, доцент Н.Ә.Ілиясова СОӨЖ сабағын ұйымдастырудың нәтижесін былайша қорытындылайды: «СОӨЖ сабағы негізінен, студенттердің белгілі бір тәжірибе, дағдылар жинақтауына, адамдармен қарым-қатынас жасап үйренуіне, өзінің және басқалардың құндылықтарын бағалай алуға арналған сабақ формасы» - дейді [2,41]. Практикалық және СОӨЖ сабақтарында инновациялық технологияны қолдану мәселесі маңызды болмақ. Яғни, интербелсенді технологияны терең зерделеп, оларды белсенді түрде оқыту үрдісіне енгізу заман талабы демекпіз.
«Интербелсенді әдіс» ұғымын ағылшын тілінен аударсақ, өзара әрекет ету дегенді білдіреді. Аталмыш термин оқытушы мен студенттің, студент пен студенттің өзара қатынасын танытады. А.Әлімов бұл ұғымға мынадай анықтама береді: «Интербелсенді» дегеніміз – біреумен қоян-қолтық қарым-қатынаста болу, онымен бірлесе әрекет жасау, диалог құру. Ал «интербелсенді оқу» дегеніміз өзара қарым-қатынасқа негізделген оқу\оқыту диалог арқылы үйрену\үйрету, яғни «үйретуші – үйренуші», «үйренуші - үйренуші», «үйренуші - өзімен-өзі» форматтарында жасалған қарым-қатынас («әңгіме», «сұхбат», «бірлескен әрекеттер»)» деген пікірін басшылыққа алуға болады [1,63].
Технологиялар уақыт өткен сайын жаңарып, толығып дамып отыратыны заңдылық. Әр технологияның өзіндік қыр-сыры, өзіндік ерекшелігі бар. Оны таңдау, тәжірибеде қолдану әр оқытушының еркінде. Сабақ барысында ұтымды технологияны қолдану оқытушының шеберлігі мен жауапкершілігіне тікелей байланысты. Бірнеше жыл бойы қолданылған технологияны жетілдіру басты орынға қойылуы шарт. Осыған орай, қазіргі кезде қолданылған технологиялардың белсенділері мен озық деп танылғандары саралануда. Бұл зерттеулерден айқын танылады. Ғылыми ізденістер де қарқынды түрде дамып жетілуде.
Әдіс-тәсілдердің әртүрлі болуы білім алушының қызығушылығын арттырады. Зерттеулерді зерделей келе, оқыту сапасын арттыратын тәсілдерді топтастырған едік. Олар: жобалау технологиясы, портфолио, тұсаукесер (презентация), іскерлік ойындар, «тендер» ойыны, майндмэппинг, концептуалды кесте, гарвард талдау әдісі, «кімнің күні жарқын?», аңдатпа құру, «тақырыптық бәйтерек», синквейн әдісі, график толтыру, кластер құру әдісі, дорба тарату, баспалдақ әдісі.
Аталған әдістерді саралай келе, жобалау технологиясына тоқталуды жөн көрдік. Педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.А.Сатбекова жобалай оқыту технологиясындағы басым әрекет түрлеріне қарай жобаның мынадай типтерін атап көрсетеді:
Зерттеу жобалары;
шығармашылық жобалар;
ойын жобалары;
қолданбалы-практикалық жобалар;
пәнаралық жобалар;
моножобалар;
ақпараттық жобалар;
рөлдік жобалар.
Аталған жобаларды ғалым А.А.Сатбекова екі үлкен топқа бөледі: ғылыми-ізденімдік және қолданбалы-практикалық деп бөледі[2,8]. Әр зерттеу жобасының өзіндік ерекшелігі болатыны анық. Жобаларды білім алушыларға бермес бұрын, мына мәселелер ескерілуі тиіс деп ойлаймыз: жобаның мақсат-міндеті, зерттеу жұмысының өзектілігі, тақырыптың құрылымы, мән-маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, қол жеткізген нәтижелер. Көптеген ғалымдар жалпы жобаның бәріне де шығармашылық пен зерттеушілік тән екендігін айтады.
Жалпы жобаларды ұсынған кезде пәнаралық байланыс жөнінде де ұмытпау керек сияқты. Мысалы, тарих пен әдебиетті байланыстыратын «Көркем шығармалардағы тарихи оқиға», «Қазақ әдебиетіндегі Абылай хан бейнесі», «Көркем әдебиеттегі батырлар бейнесі» сияқты тақырыптарды ұсынсақ, көп нәрсені ұтамыз деп ойлаймыз. Біріншіден, ізденуші студент тарих толқынында бір жүзіп, сол кезеңді парақтайды. Ой түйеді, сол кезең туралы ой-пікірі қалыптасады. Екіншіден, тарихи тақырыпта жазылған көркем шығармаларды оқып, тереңірек ұғуға тырысады. Көркем шығарманың авторы жайлы мәлімет жинайды. Тарихи оқиғаларды, батыр тұлғасын көркем әдебиеттегі оқиғалармен, тұлғалармен салыстырады. Айырмашылығы мен ұқсастығын саралап, көркем әдебиет пен тарихтың ерекшелігін айқындайды. Көркем әдебиеттің, прозаның әсемдігін тани алады.
Белгілі тарихшы, тарих ғылымының сардары М.Қозыбаевтың мақалаларында отаншылдық рухтағы тарихи тақырыпқа жазылған «Ұлт пен өркениет» деген еңбегі тұнып тұрған қанатты сөздер мен тұрақты тіркестер. Отанжандылық, ұлтжандылық идеясын ұстанған бұл мақалалар көркем сөзбен беріледі. Қазақтың небір маржан сөздері қолданылады. Тұрақты тіркестердің теориялық ерекшелігін айқындай отырып, тарихшы мақалаларының көркемдігін зерттеп тануға болады. Бұл жұмысты студент оқып-зерттей отырып, тарихи оқиға туралы білімі молаяды, қаншама нақыл сөздермен таныса отырып, отанжандылыққа, ұлтжандылыққа тәрбиеленеді. Дүниетанымы кеңейіп, тарих пен көркем сөзге деген қызығушылығы артады.
Салт-дәстүр туралы да осындай жұмыс жүргізуге болады. Көркем шығармалардағы салт-дәстүрлерді, ырым-тыйымдарды жинақтап, оның тәрбиелік мәнін ашып көрсетсе, ұлттық құндылықтарға деген ынта туады емес пе? Сонымен қатар, көркем шығарманы оқи отырып, сөздік қоры байып отырады.
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.А.Сатбекова білім беру сапасы жайлы ойын былайша өрбітеді: «Білім берудің сапасы түпкілікті нәтиже деп қарастырылмайды екен. Сонымен бірге, білім берудің сапасы сол нәтижеге тиімділікпен қол жеткізетін мүмкіндіктер мен әлеуеттер, сыртқы және ішкі үйлесімді күштерді дұрыс, ретпен жұмсаудың және сапалы қасиеттерді қалыптастырудың үдерісі ретінде де танылады» [3,7]. Ғалым айтқандай, алға қойған мақсатқа жету үшін оқытудың тиімді жақтарын басшылыққа алсақ, оқу үрдісін жүйемен, ретпен жұмсасақ жұмысымыз нәтижелі болатыны айдан анық.
Инновациялық озық технологиялар білім алушылардың интеллектуалдық ойын дамытуға, алған білімін өздігінен қолдануға, білім алуға деген ұмтылыс пен ынтаны жоғарылатуға, студенттің танымдық көзқарасын кеңейтуге, өмірде қажетті біліммен қарулануға, өзіндік ой-пікірінің қалыптасуына, белгілі бір жағдайды бағалауға, пәндік білік пен дағдының қалыптасуына, ақпараттық технологияны игеріп, оларды түрлі мақсат пен міндеттерді шеше білуде қолдануда, пікірлерді саралауға септігі мол.
Пайдаланылған әдебиеттер
Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. – Алматы, 2009. – 328 б.
Сатбекова А.А. Ермекова Т.Н. Студент пен оқытушының бірлескен өздік жұмысын ұйымдастыру әдістемесі. – Алматы, 2012. 8-б.
Сатбекова А.А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі және жобалау технологиясы. Оқу құралы. – Алматы, 2010. 7-б.
