Дидактикалық ойындар арқылы ұлттық тәрбиені жаңғырту
Дидактикалық ойындардың бала тәрбиесіндегі рөлі ерекше. Бала өмірінің алғашқы жылдарында ойын маңызды қызмет атқара отырып, оның ақыл-ойын, тілін, әлеуметтік дағдыларын дамытуға негіз салады. Ойында балалар өздерінің эмоциялық сезімдерін, шығармашылық қабілеттерін, қарым-қатынас дағдыларын дамытуға мүмкіндік алады. Ұлттық нақыштағы ойындар арқылы, өзіміздің мәдениетіміз бен дәстүрімізді насихаттау, жастардың патриоттық сезімін қалыптастыруға болады.
Кез келген дидактикалық ойын тәрбиенің тиімділігін арттырумен қатар, балаларды шығармашылыққа, белсенділікке, ізденімпаздыққа жетелейді. Бала ойын ойын тұрғысынан өзіне берілген білімді терең әрі жүйелі түрде қабылдайды. Ойынның нәтижесінде бала еліктеушілігін дамытумен қатар, тыңдаушы, бақылаушы, қатысушы рөлдерінде өзін көрсете алады. Бұл процесс оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына да оң әсерін тигізеді.
Ойынды дұрыс ұйымдастыру, дидактикалық мақсаттарға жету үшін, тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне сәйкес ойын түрлерін іріктеу маңызды. Ойын кезінде бала еркін қозғалыста болғанымен, оның назарын аударатын, қызығушылығын оятатын әдіс-тәсілдер қолдану қажет. Ойынның балаларға берер пайдасы орасан зор, өйткені, бала қарым-қатынас арқылы өздігінен үйренуді, зерттеуді жүзеге асырады.
Нәтижесінде, дидактикалық ойындар – бұл тек қана көңіл көтеру емес, сонымен қатар, қиындықтарды жеңу, жауапкершілікті сезіну, тапсырмаларды орындау, бір-біріне көмектесу қабілеттерін дамыту. Олар баланың ойын барысында алған эмоциялары мен әсерлерін топ мүшелерімен бөлісуге, өзара қарым-қатынасты нығайтуға септігін тигізеді. Аталмыш процесс ұлттық тәрбиенің берік негізін қалыптастыруға, жас ұрпақты өнегелі етіп өсіруге мүмкіндік береді.
Сондықтан, бұл ойындарды ұйымдастыру барысында тәрбиеші ойынның дидактикалық мәнін терең түсініп, балаларға қызықты әрі пайдалы етіп жеткізе білуі қажет. Ойындар тек білім беруде ғана емес, тәрбиелеуде де өз орындарын алады. Сондықтан, дидактикалық ойындарды ұлттық тәрбиенің негізі ретінде қарастыру, педагогтардың міндеті болып табылады.
Дидактикалық ойындарды ұлттық нақышқа бағыттау
Егемен елiмiздiң тiрегi – бiлiмдi ұрпақ. Қазақ халқының өмiрiнде тәрбие жеке отбасының ғана мұраты болған емес, ұрпақ болашағы ежелден ортақ мүдде деп түсiнiлген. Біздiң болашағымыз – өсiп келе жатқан жас ұрпақ. Жас ұрпақ ел-тiрегi, ертеңiмiздiң кепiлi.
Қазақ халқының өзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиесінің асыл қазынасы, мол тәжірибесі бар. Оның бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиесінің негізіне алынуы егеменді еліміздің мүддесі, халқымыздың талабы.
Бала ерте жастан-ақ қоршаған ортамен танысады. Ол адамдармен, жануарлармен, әртүрлі заттармен қарым-қатынасқа түсіп, олардың ерекшеліктері мен қасиет-сапалары туралы мағлұмат алады. Бірақ, бала тек өзінің тәжірибесіне сүйеніп оқыса оның білімі нақты болмайтыны сөзсіз. Сондықтан білімді пысықтау, бекіту үшін ойындар пайдаланады.
Ойын – балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп өркендей алмайды. Бұл – өмірдің заңдылығы.
Ойын арқылы баланың ой-өрісі кеңейеді. Ойынның, өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні бар. Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген мәліметтер алады. Ойын баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлықын, ерік-жігерін қалыптастырады. Аса ірі психологтардың пікірінше, ойын үстінде бала қандай болса, өскенде еңбек барысында сондай белсенділік таныта алады. Сондықтан ойын – адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Бала ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады.
Бір жастан жеті жасқа дейінгі балаларды халқымыз нәресте немесе ойын баласы деп атаған. Халық неше алуан ойынды туығызып қоймай оны іс жүзінде қолданып, ойынның тәрбиелік, білімділік жақтарын да көре білген.
«Бала ойынмен өседі» деген өмірлік қорытынды жасап, бала тәрбиесіне тілек етті.
Балалармен ойнайды
Ойнап жүріп ол бала
Кеудеде ақыл оймайды - деген өлең жолдары да осының дәлелі.
Ойындарды қолданудағы басты мақсаты – тәрбиеленушінің жаңа білім жөнінде түсінігін қалыптастыру, білімін жетілдіру, баланың тіл ережелерін өздігінен ізденіп қолдануға үйрету.
Бала өмірге келе салысымен ойын арқылы өзін қоршаған ортамен, табиғатпен танысады және сол арқылы дамиды, өседі. Ана тілі сабақтарында тәрбиеленушінің ақыл-ойын, танымдық процестерін жетілдіру және сабаққа деген қызығуын арттыруда ойынның рөлі зор. Ол сабақтың сапасын арттырады және балалардың белсенділігін, шығармашылық ойлау қабілетін дамытады.
Ең бастысы, балаларды еш зорламай, өздерінің қалауы бойынша ойын арқылы оқу материалын әртүрлі тұрғыдан бірнеше қайталауға мүмкіндік туады.
Ойын кезінде барлық балалар бірдей, өйткені, барлығы да не істесем, қалай айтсам жеңемін, қалай нәтижеге жетемін деген мақсатта жұмыс істейді. Тақырыпты білмей отырған тәрбиеленушінің ойын кезінде қорқынышы, ұялшақтығы жойылып, басқа балалармен бірге бір деңгейде жұмыс істей алады. Тез тілдік материал жатталады, ол балалар өзінің басқалармен бірге сабаққа қатысқанына көңілі толып отырады.
Балалармен әр түрлі ойындар ойнауға болады. Кейбір ойындар тілді жаттықтыру үшін қолданылады, ал енді біреуі арнайы бір жағдаятқа негізделіп келеді және ол бір драмалық шығармаға ұқсайды, өйткені, оның өзінің ой желісі, соған қатысты кейіпкерлері болады. Егер жағдаят балалардың өмірімен байланысты болса, онда олардың қызығуы артады, бір-бірімен сайысқа түсіп эмоционалдық көңіл күйге жағдай туады. Ойын кезінде белгілі бір нәтижеге жету үшін балалар тек қана сөзді ғана қолданып қоймай, сонымен қатар мимика, жест түрлерін де қолдана алады. Сонымен ойын келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік тудырады:
- балаларды психологиялық жағынан дайындауға;
- тілдік материалды бірнеше рет қайталауға;
- тәрбиеленушінің белсенділігін арттыруға
- балалардың бір-бірімен қарым-қатынасын, ұйымшылдығын дамытуға;
- тез және дұрыс жауап беруге;
- сабақты қызықты өткізуге.
М.Жұмабаев «бала қозғалыссыз өмір сүрмек емес, өйткені бала ойынсыз әрекет ете алмайды». Ойын барысында баланың қиялы дамиды, жауапкершілігі, құлшынысы артады. Сондықтан ойынды бала тілін дамытуда қолданған жөн.
Ойын тек баланың білімін дамыту емес, сонымен қатар ойын арқылы сергітіп, демалдыру.
Балаға әрбір ойынның алдына қоятын мақсаттары айтыла отырып, ойын ережесі түсіндіріледі.
Ойынға қызығуы үшін ойын өмірмен ұштастыра алынып, оның қажеттілігін бала сезінуі тиіс. Сондай-ақ, ойын тұжырымды әдеттегіден бөлектеу, түсінуге жеңіл, мақсаты айқын болумен бірге, есептеуі аз, ойлану арқылы тез табылатын болуы қажет. Әрбір ойын ойналып болғаннан кейін, қорытынды жасалу керек.
Ойындарды оқыту мен тәрбие құралына айналдыру үшін бір қатар әдістемелік талаптардың қатаң сақталуы тиіс:
- тәрбиеші ойындардың дидактикалық мәнін жете түсіну;
- балалардың жас ерекшеліктері және қызығушылығына байланысты; іріктей білу;
- ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе білу;
- ойындардың негізгі мақсатын анық білу;
- ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау;
- ойын барысында ережені сақтауды алдын-ала даярлау;
- қажет болған құралдарды өз қолымен даярлау немесе басқа құралдармен алмастыру.
Ойынды ұйымдастыруда ойынға қатысушыларды қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету өте маңызды. Бұл – тапсырмалар жазылған карточкалар, сюжетті суреттер, жинақтар т.с.с. болуы мүмкін.
Ойынның құралдарына қойылатын талаптар ойынның мақсаты және формасы арқылы анықталады. Бұл жағдайда ойынға қатысты әрбір зат (ойыншықтар ,материалдар,т.с.с. ) тәрбиеленушілерге жақсы таныс болу керек.
Адамның ойын әрекеті негізгі үш түрлі даму деңгейлерінен тұрады: кәсіптік ойындар, әуестену ойындары, оқу-жаттығу ойындары. Ойын оқыту үрдісінде оқытудың ірі формасы, ірі әдісі ретінде дербес дидактикалық категория бола алады. Оқытудың ойын формасын қолдануда екі жақты дидактика байқалады: ойнау үшін білу, үйренудің қажеттілігі, екіншіден адамның ойнай отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін жинақтаудың қажеттілігі.
Орынды қолданылған ойын элементтері балалардың ынтасын арттырып, білім дағдыларын игеріп, іскерліктерін шыңдауға өз септігін тигізеді. Ойын барысында қолданылатын дидактикалық материалдар тәрбиеленушілерге ыңғайлы, түсінікті болса, ойын жақсы нәтиже береді.
Дидактикалық ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді.
Тарихының көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа, ол тот баспайтың, ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатын да – осы ойын.
Міне, ойын дегеніміз тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиялымен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы.
Бала – болашақтың адамы, жаңадан қалыптасып келе жатқан ел азаматы.