Ийиги бичии болуке ажык кичээл: Учим детей бережно относиться к природе

Ийиги бичии болуке ажык кичээл
Тыва улустун тоолу
«Теве чуге чараш эвес апарганыл?»
Ооредиглиг сорулгалары:
- Тоолду дыннааш, утказын билип, овур-хевирлерин сактып алырынга уругларны ооредир;
-тоолда маадырларнын дараалаштыр коступ кээрин хайгаарадып ооредир;
- тоолда овур-хевирлернин эки- багайын ылгап, анаа хамаарыштыр сагыш сеткилин илередиринге чанчыктырар.
Кижизидикчи сорулгалары:
- тыва улустун аас-чогаалынга сонуургалды кижизидери;
- тоолду дыннап билирин, маадырларнын чоруун унелээринге кижизидери.
-уругларнын угаан бодалын; кичээнгейин аас чогаалын таварыштыр сайзырадыры.
Сайзырадыр сорулгалары:
- уругларнын теве дугайында коружун, оон даштыкы хевирин, дириг амытаннарга ынакшылын илередири;
- уругларнын дыл домаан сайзырадыры.
- чурулга уезинде уругларнын салааларынын моториказын сайзырадыры.
Методиктиг аргалары: беседа (чугаа), айтырыглар, тайылбыр, чуруктар корулдези, оюн аргазы, туннел.
Херек чуулдер: слайдыдачуруктар (теве, хараган), сарыг гуашь, салфеткалар, ватманда хараган чуруу, ноутбук, ширма, лампа, аннар дурзузу (теве, сыын, аът)
Баш бурунгаар ажыл: уругларга слайдынын ачызы-биле тевенин овур- хевирин коргускен; оюн тоол «Алды куске» болгаш «Башкым-биле кылаштаал» деп сула шимчээшкиннин состерин катаптаан; уруглар- биле «Теве» деп шулукту ооренген.
Словарлыг ажыл: байыр-найыр, тайга, хараган, бодаган.

Кичээлдин чорудуу:
Организастыг кезээ:
(Уруглар залче аялга адаа – биле кирип кээр)
-Богун бисте башкылар аалдап келген шээй, уруглар. Келген башкылар биле мендилежипдээлинерем че уруглар.
Уруглар башкы биле долгандыр туруп алгаш мендилежир:
- Алдын хунум менди-менди
Ак-кок дээрим менди-менди.
Эжим оорум башкыларым
Шуптунарга экии-экии!

- Ам бээр туруп алгаш тоол- оюн «Алды кускени» ойнап таалынарам.
(Уругнун адыжынын иштинге тоолдун болуушкуннарын коргузуп ойнадыр)

Адыш хире оран чурттуг - адыш иштин борбактай шыйып коргузер.
Алды куске чурттап чораан - алды салаазын кожайтыр тудуп коргузер.
Чуртунга кээп хар чаапкан - адыш иштинге салаалар бажы биле дээстигилеп чаар.
Шупту эшкеш туруплаткан- хар эшкенин оттундур коргузер.
Эргек хире саржаг чыткан - улуг эргээн айтып кожайтыр.
Эн-не бичии куске чипкен- бичии салаазын кожайтып шимчедир.
Элээдизи адааргааштын - улуг эргекти кожайтып, шимчедир.
Эшкииш биле ойтур шаапкан.- холду дааштыг часкаптар.
1 кезээ:
(Уруглар сандайларже оожум олуруп алырлар)
-Мен силерге тывызыктайн ыдыптайн, кичээнгейлиг дыннанарам уруглар.
Дудуш эзерлиг
Дуга моюннуг
(Теве)
Слайдыда «Тевенин» чуруун коргускен:
-Уруглар, чурукта чуу деп амытан-дыр? (Теве)
Теве малым-
Тергиин малым.
Чаажы аажок
Чараш малым ( М.Даяна)
К.О.Демдек
- Теве онзагай азырал дириг амытан.
- Теве кандыг-дыр, уруглар? (улуг, куштуг, могеннерлиг, селбегер, угаанныг). Ол ховуларга болгаш элезинниг черлерге чоруур. Тевенин толун бодаган деп адаар бис. Шупту адаптаалынарам «бодаган»
(слайдыда тевенин болгаш бодаганнын чуруун коргузер)
Элээн каш хонуктарда суг ишпейн, оъттавайн барып болур кайгамчык шыдамык дириг амытан. Теве дайнаныр дириг амытан. Ол хараганнар баштары чиир
Слайдыда хараганнар чуруун коргускен.
-Хараганнар шиштерлиг сарыг чечектерлиг болур.
2 кезээ:
- Уруглар, силерге бо хун тыва улустун тоолу «Теве чуге чараш эвес апарганыл?» деп тоолду чугаалап берейн. (Башкы тоолду чугалаар).
(Холегелиг тоол коргузуу)
Шаанда шагда теве кончуг чараш дириг амытаннарнын бирээзи чораан: бажында чараш, шыргай, улуг мыйыстыг-даа, сырый чаагай кудуруктуг-даа.
Бир-ле катап теве суг ижип алыр дээш, хемче кылаштап бар чорда, анаа сыын уткужуп келгеш:
-Мен байыр-найыр корупкеш келирим ол, акым, мыйызынарны ачыладып кор, кежээ эккеп бээр мен- дээш чаннып туруп берген.
Теве мыйызын сыынга уштуп бергеш, боду эрике суг ижип туруп алган
Ол-ла хун арыгга тевеге аът ужуражып келгеш, база-ла дилег кылган:
-Акым, теве, мен байыр- найыр барып корупкеш келийн, кудуруунну бичии када менээ ачыладып корем- деп-дир.
Теве аътка кудуруун берипкеш, ону манап туруп калган.
Аът биле сыын тевенин кудуруун-даа, мыйызын-даа олчаан эгидип бербээннер. Сыын тайгаже дезип, маннап уне берген, аът теве коргенде хоюп, дурген-не оон чанындан ыраарын кызыдар апарган.
Ол уеден эгелээш, теве хамык дириг амытаннарнын аразындан дурзузу эн-не багай амытан болу берген дижир.
- Тоол солун-дур бе, уруглар?
- Бо тоолда чунун дугайында чугаалап турар-дыр? (теве, аът, сыын)
- Шаг шаанда теве кандыг дириг амытан турган-дыр, уруглар? (теве чараш, кучулуг (куш-шыдалдыг) мыйыстарлыг, хоюг узун кудуруктуг).
- Бир-ле катап теве кайнаар чедип келгенил? (хем кыдыынга). Ол анаа чуу-биле ужурашканыл? (сыын-биле).Сыын тевенин чузун ачылап-дилээнил? (мыйызын). Оон ынай хем кыдыынга чуге ужурашканыл? (Теве аътка ужурашкан). Аът тевенин чузун дилээнил? (кудуруун).
- А теве кандыг апарганыл? (чараш эвес). Уруглар, аът биле сыын эки чуул кылган бе, азы багай бе? Чуге?
Тайылбыр:
Алыры амыр,
Бээри берге.
(улегер домак)
-Бир кижинин херек чуулун ачылап алгаш, албан эгидип бээр, мегечи болбас. (Чуге дизе тоолда сыын биле аът мегелеп тургаш, тевенин мыйызы биле кудуруун апарган).
- Тевенин чеже-даа даштыкы хевири чараш эвес болза, ол эки амытан. Бис оон дугу-биле кылган чылыг уктарны, чени-чоктарны кедип турар бис. Шаанда бистин огбелеривис аал-оранын кожурерде, аар чугун тевеге чудуруп ап чорааннар.
-Ам шылай берген боор бис, сула шимчээшкинден кылыптаалынар.
Сула шимчээшкин «Ойнаалы»
Башкым-биле кылаштаал
Бажывысты донгайтыыл
Холдарывыс чакап-часкап,
Кончуг дурген кодурээл
Черже куду бадыргаш,
Четинчипкеш ойнаалы
Дээскиндир халыылы
Дегийт тура душпээли.
- Дыштанып алган бис, кичээливисти уламчылаалынар.
3-ку кезээ:
-Теве чуну чиир болган ик, уруглар? (хараганнар баштарын)
- Бис ам тевеге хараганнарнын сарыг чечээн чуруп берээлинерем. Айтыр салаавысты краскаже суккаш, мээн чанымга чедип келгеш хараганнын сарыг чечектерин чуруптаалынар. Чурупкан кижи холунда красканы салфеткага аштап кааптар.
(Калбак улуг саазында хараган чуруп каан, уруглар оон сарыг чечээн салаалары-биле чуруур)
Туннел:
-Бис тевеге чуну чуруп бердивис, уруглар?
-Чечектеринин ону кандыг-дыр?
- Силерге кичээл солун болду бе, уруглар?
- Четтирдим уруглар, шупту эки кичээлдээн бис.
- Моон-биле кичээливис доозулган. Эр-хейлер!

Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери уруглар сады «Дюймовочка» Ак-Довурак хоорай

Ийиги бичии болук уругларынга тыва аас чогаалы
Тыва улустун тоолу
«Теве чуге чараш эвес апарганыл?»

Иргит Алдынай Владимировна ,
Ак-Довурак хоорайнын
«Дюймовочка» аттыг уруглар садынын кижизидикчи башкызы

Ак-Довурак – 2017 ч