Қазақ отбасының тәрбиелік құндылықтары: ата-аналарға кеңес

Ата – аналарға кеңес

«Тәрбиедегі талаптар»

Әр халықтын өзінің тәрбиелік талаптары болады.
Қазіргі педогогика «талап» ұғымы айтарлықтай кең қолданылады: сөздік бұйрық беруден басқа, оған балалар өмірінен үзінділер, оны ұйымдастыру енеді.
Педогогикалық талаптардың екі жағы болады: мораль және мінез – құлықтың нормалары бейнесін табатын мазмұн және жүзеге асыру тәсілі - талап қоюдың белгілі бір формасы. Мысалы: кубикпен ойнап болсаң – оларды қорапқа сал: «егер саған өту керек болса, ал есік алдында біреу тұрса, сұра: «өтіп кетейінші».
Талаптардың күші оның анықтығына тәуелді. Осындай әдістеменің арқасында балада мінез – құлықтың қажет формалары, алдында тұрған әрекеттің үлгісі қалыптасады.
Талап қоюшылық бала дамуының жақындағы перспективасына және қолы жеткен деңгейіне үйлесуі тиіс. Мұнда баланың мүмкіндіктеріне және күшіне деген сыйластық, оның жеке басына деген сенім байқалады. Баланың үйренген әрекетін баласы үшін ата – ананың орындауына болмайды.
Талаптардың ақылға сыйымдылығын ескеру қажет. Бала үшін талап қоюдағы қарым- қатынас тоны маңызды роль атқарады. Жылы жұмсақ сөздер, интонация, әзіл – сықақтар болғаны дұрыс. Сонда бала үлкендердің өзіне деген қызығушылығын, қамқорлығын сезінеді.
Тітіркендіретін интонациямен айтылатын қорқытулар, айқайлар формасындағы талаптарды бала нашар қабылдайды және бұл олардың үлкендерді тындауға деген тілегін тудырмайды.
Мектепке дейінгі балалық шақ бойына балалар үлкендердің талаптарын сезінеді. Бала өтініш, кеңес, жанама ескерту түріндегі талаптарды түсіне бастайды. Қазіргі заманғы отандық отбасылардағы тәрбие жүйесіндеге талаптарға әр түрлі қарайды, бұл тәрбиенің әр түрлі тактикасын анықтайд

Жан – жақты бала тәрбиесі

Бүгінгі заман ХХІ ғасырдың көш басы, бүкіл дүниежүзілік прогрестің дамыған шағы. Біз қашанда дамып, басқа өмір саласындағы жетістіктерге жетсек те, бала тәрбиесі бір сәт те назардан тыс қалмау керек. Бала – Ұрпақ – Өркен деген ұғым ерекше ескеріліп, бүгінгі күннің алға қояр ең маңызды мақсаты да жан – жақты бала тәрбиесі болуы тиіс.
Демек, жан-жақты бала тәрбиесі жетілген білімді азамат дайындау қоғам алдындағы міндет болғандықтан мектепке дейінгі үйымның да негізгі мақсаты баланың жкек басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, адамгершілікке баулып, білімге деген ықыласын, іскерлігін қалыптастыру. Осы дағдыларды меңгерту тәрбиеші мен ата – ана тығыз байланысты болу керек.
Ата – аналарды балабақша өміріне қалыптастыру жаңа заман жағдайында үйлесімді шешімді талап етеді. Бұл мәселені нәтижелі шешуге бізге «тәй-тәй» бағдарламасы жол ашып отыр. Соростың «тәй-тәй» технологиясы – тәрбие және оқыту процестерін ізгіліктендіруге, демократияландыруға бағыт алған қазіргі кезеңде әрбір сәбиге топтағы бір не бірнеше қызмет тындауға еркіндік беру арқылы оның жеке тұлғалық қабілеттерін дамытуды көздейтін халықаралық бағдарлама. «Тәй- Тәй» Халықаралық білім беру бағдарламасы сабақтарды қорытуға, тиянақтауға өте тиімді деп ойлаймын.
Оқыту әдісін баланың айтуымен зерделеуге болады, бірақ осы әдісті қолдану машығын тек сабақ барысында ғана үйретуге болады. Топтағы орталықтартарда жұмыс істеу барысында балалар: бір-бірінен үйренуге; өз ойларын еркін айтып қорытынды жасауға; шешім қабылдай білуге үйренеді; бірлесіп жұмыс істеуге; өздерінің білімдерін, тәжірибелерін іс жүзінде пайдаланады.
Балабақшамызда аталған бағдарлама негізінде мыеа төмендегідей жұмыстар атқарылуда. Атап айтқанда:
1. Тәрбиеші мамандармен балабақша ішінде семинар ұйымдастырылды.
2. Ашық сабақтар ұйымдастырылады.
3. Белсенді оқу орталықтары жасақталды.
4. Ата – ана бұрышында «менің көңіл-күйім», « мейірімді лебіздер» тақырыбында хат алмасу және тілек білдіру жұмысы ұйымдастырылуда.
5. Ата – аналарды орталыққа тарттық.
6. Конференция өткізілді. «Менің отбасым» тақырыбында.
7. «Біз бақытты отбасы» атты ата – аналар газеттері шығарылды.
8. Тәуелсіздік күніне балабақшада көрме ұйымдастырылды.
Ең бастысы, тәрбиешілер шығармашылығына жол ашылды. Осы бағдарлама мен жұмыс істеу барысында тәрбие ісімізде он өзгерістер болғанын байқап жүрміз. Топтағы 25 – 30 балаларды оқытып, олардың әрекетін басқару, бір ғана тәрбиешіге оңай емес. Өйткені тәрбиеші әр сабақта 4 – 5 баламен жұмыс істеп, олардың білімді меңгергеніне көзін жеткізе алады. Өкінішке ора, 10-15 бала назардан тыс қалады. Демек, топтағы балалар саны тәрбиешінін оларды толық басқара алатын санынан аспауы тиімді. Демек, бала саны 6 – 10 ға дейін азаюы керек.
Демек, топтағы балалар саны тәрбиешінің оларды толық басқара алатын санынан аспауы керек. Сонда ғана тәрбиеші мұнша баламен жұмысты шығармашылық деңгейде жүргізе алады. Бұл проблеманы шешуге балаларды «тәй-тәй» бағдарламасы бойынша орталықтарға бөліп оқыту әдісі көмектеседі деп ойлаймын.
Бала тәрбиесінде отбасы басты роль атқаратыны белгілі. Өйткені кішкентай бала отбасына өте жақын да тәуелді және ата-анамен тығыз байланысты өмір сұреді, «Соро» бағдарламасынын ұлкен бір ұтымды ерекшелігі оқыту-тәрбие жұмысына отбасылардың тікелей қатысып, атсалысуы, балалардың білімін жетілдіруге көмектеседі.
Тағы бір ескеретін жайт – сабақ сапасы жоғары, әрі оның нәтижесінің жақсы болуы тәрбиешіге өте байланысты.
Тәрбиеші әр сабақты жаңа технология негізінде өткізсе, сабақ сапасы да артады.
Жаңа технология үрдісінің талабы – бүлдіршіндерге білім беруде мақсатқа жету, балалардың іс – әрекеті арқылы ойлау дағдыларын, таным белсенділігін артыра отырып, сабақта үш біріккен мақсатты жүзеге асыруға қол жеткізу. Қазіргі кезде жаңа тезнология баланың кез – келген сабаққа қызығушылығын оятып, болжау қабілетін дамытады, жағалықты тез қабылдауын қарастырады.
Өз басым «тәй-тәй» технологиясын көбінесе қорытынды оқу іс әрекетінде пайдаланамын.
Бүл технологияны қолдануға мақсат.

1. Балалардың бойына білім, білік дағдысын қалыптастыру.

2. Балалардын барлығын сабаққа ынталы түрде қалыптастыру.

3. Пән аралық байланысты нығайту

4. Балалардың сауттылығын арттыру.

«Тәй-тәй» бағдарламасының басқа технологиялардың ерекшелігі:
1: Таңертеңгі жиын өткізу.
2.Орталықтарға бөлініп шағын топпен жұмыс істеу.
3. кіріктірілген сабақтар жүргізу.
4. Тақырыптық оқыту.
Осы ерекшеліктердің тиімділігі мынада:
Біріншіден таңертенгі жиын балаларды сезімталдыққа, ұйымшылдыққа, табиғат құбылысы мен өмір құбылысын байланыстырып суреттей білуге, ойын толық жеткізуге, байқағыштыққа үйретеді.
Екіншіден орталықтарға бөлініп шығып топпен жұмыс істеу оқушыларды бір-бірін сыйлауға, бір-бірінің сөзін бөлмей тындауға, бір сөзбен айтқанда мәдениеттілігі үйретеді, бірлікке ынтымақта жұмыс істеуге дағдыландыру.
Үшіншіден кіріктірілген сабақтар мен тақырыптық оқыту арқылы балалар тақырыптық оқыту арқылы балалар ғылымның әр саласын бір-бірімен байланыстыра білуге, бір тақырып айналасында зерттеу жүргізуге үйренеді.

АТА – АНАЛАРҒА НҰСҚАУ
Тіл – адамның бір – бірімен пікір алысып, қарым – қатынас жасайтын құралы. Тілдің қоғамдағы тәрбиелік қызметі ерекше. Тіл – ұлттық мәдениет көрсеткіштерінің бірі.
Таза, мәнерлі тіл – ойлау жемісі. Баланы ана тілінде дұрыс сөйлеуге үйрету арқылы олардың бойында тілдік мәдениетті қалыптастырады.
Баланы тілдік мәдениетке тәрбиелеу отбасының, мектептің қажырлы еңбегінің арқасында жүзеге асады. Ең басты міндет – дыбысты дауыс ырғағына келтіріп дұрыс айтуға үйрету 6 – 7 жас аралығындағы балалар мына дыбыстарды ана тілінде дұрыс айтуға алмайды: р, ң, с, з, щ, қ, ү, ш.
Бұ дыбыстарды сөз ішінде балалар дұрыс айтуға қиналып, дыбыс екпінін қоя алмайды, айтылуы ұқсас дыбыстарды шатастырады.
Сондықтан тіл дамыту, көркем әдебиет және тағы басқа сабақтарда жаңылтпаш, санамақ және әр түрлі дидактикалық сөздік ойындарын пайдалану қажет.
Баланың тілін дамытуға мынадай міндеттер қойылады:

• Тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеу;

• Сөздің грамматикалық пішінін анықтау;

• Сөздік қорын байыту;

• Байланыстырып сөйлеуді дамыту және т.б.

Педагог сабақтарды жоспарлаудан бұрын сабақтың мақсатын, көрнекілігін әдіс тәсілдерін, шығармаларда кездесетін сөз тіркестерін, антонимдер мен синонимдерді, балаға қойылатын сұрақтарды алдын – ала даярлап алуы қажет.

АТА –АНАЛАРҒА ЕРЕЖЕ
1.Есіңізде сақтаңыз, сіздің сөйлуіңіз - балаға үлгі, сондықтан балаңызбен сөйлескенде бала тілімен сөйлеңіз, өзіңіздің еркелеткеңінізіді, балаңызға деген махаббатыңызды дауыс ырғағымен, ыммен, дауыс күшімен көрсетіңіз.
2.Өзіңіздің сөйлеу жылдамдығыңызды, дикцияңызды қадағалаңыз.
Жылдам сөйлеу құлаққа қиын қабылданады.
3. Баламен мейірімді сөйлесіп, айқайлап сөйлеуден қашыңыз.
4. Егер балаңызда дыбыстық бұзылуы бар болса, баланың сөлеуіне көп ауыртпалық жасамаңыз.
5. Баланың айта алмайтын дыбыстарын өз еркінізбен қоюға тырыспаңыз.
6. Баланың сөйлеу кезіндегі кемшіліктеріне күлкімен немесе шектен тыс жанашырлықпен қарамаңыз.
7. дер кезінде тіл ақау маманына барып ақал – кеңесіне жүгінініз, баланы тексеріп, арнайы түзету мекемелеріне орналастырыңыз.
Бұл жөнінде А.С.Макаренко ата – аналарға «баланы қалағанызша еркелетпеңіз, қалжынданыз, ойнаныз, бірақ қажет болған кезде қысқа, бірақ – рет тәртіп бере біліңіз..» - деп кеңес айтқан болатын. Демек, ата – ананың балалармен қарым – қатынасы сабырлықты, салмақтылықты, жылы жүзділікті шешімділікпен, іскерлікпен ұштастыратын болуға тиіс. Балаға дұрыс қарау дегеніміз – бала әлі кішкентай, әлі тәжірибесі, білімі аз болғанымен, оны адам деп құрметтеу, оның ересектер назарында болуы, олармен қатынас жасау, алуан – түрлі іс – әрекет үшін өзіне жағдай туғыздыру құқығын қадірлеу деген мағынаны білдіреді.
Осындай талаптар біздің балабақшада ерекше орын алуда. Әрине, балабақшада арнаиы тіл ақау, психолог, дефектолог, ағылшын тілі, орыс тілі мамандары да балалармен жоспарлап қойылған оқу іс – әрекеттері бойынша бағыт бағдар береді.
Баланың тіл дамуында кері әсерін тигізеді

• Баланың шынайы өмірі, оның іс – әрекетінен тыс үлкендердің тілдік қарым – қатынасы.

• Баланың ұзақ, күрделі өлеңдерді жаттауға талнынуы.

• Тіжірибе жүзінде емес, сөздерге негізделген оқыту.

• Баланың лексиконында жоқ күрделі, түсініксіз, сонымен қатар ұзақ, көп қырлы түсіндірмелерді қамтитын үлкендердің балаға бағыттаған сөздері.

Сондықтан логопед өзінің кеңестерінде, ақпараттық көрмелерінде ата – аналарға баламен қалай сөйлесу керек, баланың сөзіне қандай талаптар қою керектігін түсіндіру қажет.

Баланың тіл дамуында жағымды әсерін тигізеді

• Балаға түсінікті қарым – қатынас пен заттық – тәжірибелік іс – әрекеттің белгілі - бір жағдайға байланысты үлкендердің дұрыс, жақсы дауыс ырғағы бар сөзі.

• Сөздермен алмасудың арнайы үлкендер ұйымдастырған диалогтық кезектестігі, балаға қойылған сұрақ дұрыс жауап алғышартын құрайтын болғандықтан, оның құруылының соделі, осыған қажетті лексикалық формада болады.

• Баланың түзетуші, сыйлайтын тұлғасы, оның тіл ақауларын түзетудегі ескертулер мен нұсқаулар берудің формасы.

• Қыдыру мен ойын кезінде үлкендер мен баланың тәжірибелік өзара іс – әрекетіне бағытталған тілдік – қарым қатынасы.

Тәрбиешіге тапсырмалар берумен қатар, логопед ата – аналарға тапсырмалар жиынтығын құрастырады.
Сөздікті байыту бойынша жұмыс жасау тақырыптық бөлімдер бойынша өтетін болғандықтан, ата – аналар дүйсенбіде тапсырмалар және тақырыптармен танысады. Барлық апта ағымында күнделікті өмірде ата – аналар педагогтармен бірге сөздікті нақтылайды және сол грамматикалық категорияларды құрастырады. Демалыс күндерінде ата – аналар артикуляциялық және саусақ моторикаларын, зейін мен есте сақтауды дамыту бойынша қосымша тапсырмалар алады.
Тіл дамытуда қолданылатын негізгі әдістер: берілген шығармалар туралы әңгімелеу, балаларға түсінікті, мәнерлі дауыс ырғағына келтіріп оқып беру, сабаққа атребуттар қолдану, әңгіменің, ертегінің мазмұнын талдау. Жанылтпаштар кез келген тақырыпта тіл ұстарту, сөздің дыбысталу нақышын дұрыс, тез шебер айта білуге жаттықтырады. Айта алмайтын дыбыстарын тез айтуға үйретеді.
Балаларды сөйлеу кезінде мерзімдік мақсаттық, себептік синтаксистік қатынастарды (қашан? қандай мақсатпен? қандай мақсат үшін? неліктен? деген сұрақтарға жауап беретін) қолдана білуге үйрету қойылған сұрақтардың айтылу интонациясын айырып дұрыс жауап беруді дағдыландыру.
Сұрақ – жауап түрінде құриалас сөйлемдер құруға баулып, үйретуде арнайы жаттығуларды қолдану керек. Мысалы: мақал – мәтелдер, тәрбиеші бастаған әңгімені аяқтау және т.б. Сөйлеу кезіндегі дауыс қарқынын (сөздің баяу, орташа, қатаң айтылуын) ажырата білу үшін арнайы фонематикалық ойындар өткізу керек. Балалар тәрбиешімен келесі кездесуін күтетіндей сабақты аяқтау өте маңызды. Бірақ ең бастысын естен шығармау керек. Сабақты тәрбиеші басынан аяғына дейін жылы жүзімен өткізу қажет.
Жұмыс барысында алдыға қоылатын мақсаттар:

1. Дыбыс айтуды түзету және қалыптастыру;

2. Жалпы және ұсақ моторикасын дамыту;

3. Фонетикалық есту назарын дамыту;

4. Сөздердің грамматикалық түрін дамыту;

5. Жалпы тілдің байланыстырып сөйлеуін дамыту;

6. Сөздік қорын кеңейту;

7. Психикалық қабілеттерін дамыту;

8. Ата – аналармен тығыз жұмыс істеу.

Мақсаты: Балаға ана мен әкенің қазақ тілін үйретуге қосатын үлесі.
Баланы отан сүйгіштікке, елін, жерін қорғай білуге тәрбиелеу. Сонымен, әке мен ана – өз балаларының ең алғашқы және ең сүйікті тәрбиешілері.
Олар, балаларының өмірлерін сақтайды және қоғайды, толық дамуларына жағдай жасайды.
Табиғаттың өзі ана мен әкеге өз балаларының табиғи тәрбиешілері ролін берген. Зандылыққа орай, әке мен анаға балаларына қатысты тең құқықтар мен міндеттер берілген. Бірақ, мәдени салттар бала тәрбиесіндегі әке мен ананың ролін біршама басқаша анықтайды. Анасы баланы күтеді, оны тәрбиелейді және тамақтандырады, әкесі «жалпы басшылықты» жүзеге асырады, отбасын материалдық жағынан қамтамасыз етеді, дұшпандардан қорғайды. Көпшілік үшін ролдердің осылайша бөлінуі отбасылық қарым – қатынастардың идеалы болып табылады. Оның негізінде еркек пен әйелдің табиғи қасиеттері – нәзіктік, апаның жұмсақтығы, оның балаға деген ерекше бауырмалдығы, әкенің энергиясы және дене күші жатады.
Әр түрлі жас кезеңдерінде балалар ата – аналарына бауыр басу сезімін бастан кешіреді, бірақ деңгейде емес: ұл бала көбінесе – анасына, қыз бала – әкесіне тартып тұрады. Бірақ, ерте жастарында балалар анасына анағұрлым қарқынды бауыр басады. Ол тірек ретінде, қауіпсіздік және қажеттіліктерді қанағаттандыру ретінде қажет.
Соңғы оң жылдықта ананың функциясына қарағанда, әкенің функциясы жақсы жағына қарай біршама өзгергенін әлеуметтік зерттеулер көрсетті.
Бұрындары әкенің ролі отбасын сыртқы қауіп - қатерден қорғау мен тоамақ тұратын. Қазіргі таңда ішетін асты жұбайлардың екеуі де табады, ал сыртқы қауіп – қатерлердің алдында мінін жоғалтты. Бірін – бірі дұрыс түсініспеушілік, жат болып кеті, эмоционалдық қолдау және жылылықтың жетіспеуі отбасының «ішкі жауларына» айналды. Қазіргі замаңғы әкелердің көпшілігі кең жүрек, ұсақ – түйектерге аса мән бермейді. Эмоционалдық қарым – қатынастарда тұрақты, яғни, ұрысудан қашады, әзілқой, отбасына төнген бұлтты сейілтіп жіберуге қабілетті, өнертапқыш келеді. Сондықтан да, олар сауықтырулар өткізуде, тұрмысты жөндеуде бастаманы өздеріне алады. Әрине, еркектің мұндай ғажап қасиеттерін отбасы мүшелері, ең алдымен әйелі, көрмесе, мақұл – дамаса, көтермелесе, ынталандырмаса, ол қасиеттер байқалмауы да мүмкін. Міне, ер адам әке ретінде өзін толық деңгейде көрсете алмайды.
Қазіргі заманғы әкелер бұрынғыларға қарағанда, уақытының көбін балаларымен өткізеді, бұл олардың дамуына қалыпты әсер етеді. Сонымен, өмірінің бірінші жылында әкелері күнделікті бала күтіміне аз да болса қатысатын болса, онда ондай балалар бейтаныс адамдардан қорқа қоймайтын, басқа адамдармен байланысқа үлкен даярлықпен түсе алатан – дықтарын байқаулар көрсетті. Бірақ, балаға деген ұлкен бауыр –басушылықты әкелері олар өскен кезде сезінеді. Бұл жерде, салт – дәстүрлердің ролі үлкен орын алады.
Өзін белгілі бір жыныс өкілі ретінде сезіну және өзінің жынысына тән мінез – құлықты меңгеру және бас болып қалыптасудың маңызды жағы болып табылады. Ғалымдар мұны психологиялық жыныстық қалыптасуды деп атайды және берілген процестегі отбасының ерекше ролін көрсетеді: бала ата – аналардын мінез – құлқын, олардың өзара қарым – қатынастарын бір – бірімен еңбек ынтымақтастығын үлгі көреді, оларға еліктейді. Соны – мен жеке бастық үйлесімді дамуы үшін, бала әкелік және аналық мінез – құлықтың адекватты үлгілері арқылы ата – аналардың екеуімен де өзара қа – рым – қатынастар тәжірибесін игеруі керек.
Әкенің болмауы, әкесіз өсу – демографиялық психологиялық ұғым. Егер отбасында еркек болмаса, бұл ұл баланың да, қыз баланың да дамуына «әсерін тигізеді. Қыз бала әкенің қажеті жоқ деген санасыз түсінік қалыптасуы мүмкін, ал бүл оның өмірдің басты құндылықтары ретінде жанұя туралы түсініктерінің қалыптасуына ықпал етеді. Ұл балаға қарағанда, қыз баланың психикасы анағұрлым тұрақты болса да, оған да әке қажет, әсіресе жеткіншектік шақта. Анасы ғана ттәрбиелеген ұл бала үшін, көбінесе анасы еркектік мінез – құлықтын үйренеді.
Бақытты отбасы баланың эмоциясын дамуынын құнары.
Егер ата –анасы баласына селқос қараса, онда ол бірінші кезекте олардың әрекетсіздігінен зарлап шегеді, ешкім онымен айналыспайды, ол күтілмеген, салақ және т.б. Әке мен ананың жүрегіндегі махаббат, егер ол еш іс – әрекетте көрінбесе, ешкімді де бақыты ете алмайды. Керісінше, ол балада « мен ешкімге керек еміспін» деген ой туады, оны қинайды.
Отбасы махабаты – бұл тек сезім емес, ол балаларды, жұбайлардың белгілі бір мінез құлық үлгісі. Отбасының махабаты осыған тәуелді.
Махабатты жұбайлардың менмендік қасиеті бұзады. Отбасы махаббатын үзетін мінез – құлық себебі – бір – бірін түсіне білмеу. Бірақ, педагог – психологтар айтқандай, бұған үйренуге болады. Өмірінің үшінші жылынан бастап, бала жақындарының жағдайын, әсіресе қуанышты қалыптастырын, көңіл күйлерін сезіне бастайды. Баланы жақындарының жағдайына сыйластықпен қарауға, уайымдауға үйрету қажет. Бұл үшін ата – аналар балаларының ішкі әлеміне назар аударуы қажет. Ол неге қызығады, оны не қуантады, не ренжітеді т.б.
Баланың өмірінде болып жатқан нәрселердің барлығына ата – аналардың шынайы қызығушылығы – міне, бұл ата – ананың балаға деген махаббатының көрінісі. Махаббаттың негізінде адамгершілікті тәрбиелеу – ге болады.