Бала тәрбиелеудегі қимыл ойындарының орны

                          «Бөбек лүпілі» жекеменшік балабақшасы
 
 
 
 
             
             Баяндама
                                              
 
 
Тақырыбы:Бала тәрбиелеудегі қимыл ойындарының орны
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                        2016-2017 оқу жылы
Ерте заманнан –ақ  адам өзін қоршаған  ортаның  тылсым тіршілігін  тануға әрекет жасаған. Ал айнала дүниені танып–білудің, белсенді іс–әрекеттің алғашқы түрі заттық іс–әрекет  болып табылады. Нәресте  заттық іс-әрекеттен  бірте–бірте ойын әрекетіне ауысады. Барлық адам өзінің тұлға ретінде даму ерекшелігінде ойын іс–әрекетін бастан кешіреді. Сәбилік кезеңнен бастап бала өзін  қоршаған ортаны, өмір сүріп отырған айналасындағы заттар мен  құбылыстарды ойын арқылы  түсініп ұғынады.  Тек көру, сипап–сезу, байқап–тану арқылы емес, тікелей араласып, іс–әрекетке көшуін нақты  қарым–қатынас барысында  біледі. Осылайша ойын  адамның өмір танымында шешуші мәнге ие  болады. Баланың таным–түсінігі, іс–әрекеті ойыннан басталып, оның негізі болашақ  өмірінде оқу, еңбек іс–әрекетімен  жалғастырылады.  Ойын – бала үшін  оқу  да, еңбек те. Ойын – айналадағы дүниені танудың  тәсілі. Ойын  балаларға  өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймай, ұйымдастырушылық қабілетін  қалыптастырады.      
Ойын балалардың  негізгі  іс–әрекеті  ретінде  психологиялық, анатомиялық–физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын  баланың даму құралы,  таным–көзі, білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойында әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ.  Кей бала ойында  шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойын екі түрлі  уақыттық  бағытты қамтиды: қазіргі және болашақ. Бір жағынан бала бірден  осы мезетте қуанышқа  бөленеді, екінші жағынан ойын әрқашан болашаққа  бағытталған, өйткені  ойын барысында  тұлғаның келешек өміріне ықпал ететін сапалы  қасиеттері мен іскерлік дағдылары қалыптасады. Оқушы ойын қызметіне талпынады, ойын олар үшін  өмірдің мәні болып табылады. Кейбір  психологиялық теориялар ойынның мәнін баланың артық әл–қуатын  шығындап, жоғалтқысы келген талабымен түсіндіреді. Алайда,  функционалдық тенденция концепциясының негізін салған Д. Узнадзе: «Ойын артық  әл-қуатты   сыртқа шығындаудың   тәсілі емес, дамудың негізгі бас формасы, қызмет бағытының емін–еркін бұрқаған көрінісінің формасы болып табылады және әрекеттер ретінде олардың өз бағыты бойынша бір–бірінен айырмашылықтары бар, міне  осылар баланы мазмұнды жағынан әр түрлі ойындар ойнауына   мәжбүр етеді», — деген. Жетілгісі  келіп тұрған күштердің   қарбалас қимылына  сәйкес келмейтін  әрі оған ықпал етпейтін ойын мен ойыншық баланы тез жалықтырып жібереді. Көптеген функциялар 7-9 жасқа жеткенінше  мейлінше  жеделдете дамиды да,  ойынға  деген  құштарлық  осы кезеңде  күшейе түседі, ал ойын дамуды  басқаратын  іс–әрекеттің  түріне айналады. Осындай сәтте  баланың өзіндік  саналары, оның шындыққа, адамдарға  қарым–қатынасы қалыптасады. Бастауыш сынып оқушысының  қызмет бағыты  күшейген  кезде  оның  құлшынып ойнағысы  келіп тұрады. Баланың ойын   қызметін тоқтатып,  оны интерфункционалдық күштердің қимылына қайшы келетін басқадай  нәрсемен  шұғылдануға  мәжбүр еткізу – бала талантын  жеделдете  дамытып,  жан–жақты ашылуына тосқауыл жасау деген сөз. Ойын баланың  психикасына  сапалы өзгерістер   туғызады.  Балалардың ересектермен  бірлесіп өмір сүруге  ұмтылысы бірлескен  еңбек негізінде  қанағаттандырылмайтыны  белгілі.  Бұл қажеттілігін  балалар  ойын арқылы  өздеріне  ересектер рөлін алып, еңбектік   өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым–қатынасты да нақтылап  көрсетеді. Д. Элькониннің атап өткеніндей, мұнда балалар өзара сәйкес   рөлдерді   тасымалдаушылар (ересектерді өзара әлеуметтік қатынасын қайта  жаңғыртады), әрі ойынға тікелей қатысушы болады. Баланың қоғамдағы осындай   ерекше орны оның үлкендер өміріне  араласуының   айрықша түрі болып саналатын рөлдік  ойынның пайда болуының негізіне  айналады. Біраз уақыттан кейін  рөлдік ойыннан ереже бойынша  жүргізілетін  ойынға ауысады. Біртіндеп ереже  ойын әрекетінде  бірінші орынға қойылып,  алғашқы сюжеттік  сипатқа ие болады, сосын ойында жеңіске жету бала үшін үлкен мәнге айналып,  ойын еңбекке  және оқу  әрекетіне ұқсас бола бастайды.
Ойында ең алғаш  баланың  дүниеге әсер етуді  қажетсінуі   қалыптасады және көрінеді, ойынның негізі, жалпы мәні де осында. Ойынның мәнін  анықтайтын  бірінші ереже, ойын мотивтерінің  әр түрлі  бала үшін  мәні зор күйініштерге  негізделетіндігі болса, екінші ереже, ойын әрекеті  адам іс– әрекетіне  тән көптеген  мотивтерді жүзеге  асыруы болады.
Ойынның бала өмірінде үлкен орын алатыны ертеден дәлелденген. Тіпті  XVIII ғ. Руссо былай деп жазған: «Баланы жақсы тану және түсіну үшін оны ойын кезінде бақылау керек».
Балалармен жұмыс істеу ойынында ойынмен әсер ету арқылы баланы басқаруға немесе оны өзгертуге көп күш кетпейді. Ойынмен әсер етудің мақсаты — баланың өзін-өзі тануы мен өзін-өзі басқарудан тұрады. Ойын процесі баланың қоршаған ортаға бақылау жасауы ретінде қарастырылады.
Ойын баланың  ақыл-ойы дамуы үшін ғана маңызды емес, ол оның тұтасымен тұлғасының дамуында маңызды.
Ойын балалардың басқа адамдармен өзара әрекетінің дамуына да айтарлықтай ықпал етеді. Бүдан басқа  бала ойында үлкендердің өзара әрекеттері мен өзара қатынастарын жаңғырта отырып, осы өзара әрекеттердің ережелерін, тәсілдерін меңгереді, құрбы-құрдастарымен біріккен ойындарда ол өзара түсіну тәжірибесін жинақтайды, басқа балалармен келісімге келуге, өз әрекеттері мен ниетін түсінуге үйренеді.
Ойында бала өз қылықтарын реттеуді, құрбы-құрдастарымен біріккен ойында үлкендердің бақылауынсыз-ақ ұстамды болуға, ойын ережесін сақтауға  үйренеді.
Осы қасиеттердің баланың болашағы үшін әрине, ең әуелі, мектепте қаншалықты қажет екендігін түсіндірудің қажеті жоқ тәрізді.
Психологтардың  пайымдауынша, құрбы-құрдастарымен біріккен ойында жинақтаған бай тәжірибесі бар балаға салыстырғанда, балалық шақта «ойынын қандырмаған» балаға мектепте оқу және басқа адамдармен  байланыс орнату аса қиынға түседі.
Осы айтылғаннан ойынның  баланың жалпы дамуында және тәрбиесінде айтарлықтай маңызды екендігін көруге болады.
Сонымен қатар, ойын бірқатар педагогикалық міндеттерді шешуге де көмектеседі. Ойында бала өмірлік қажетті білім, іскерлік және дағдыны меңгереді.
Демек, бұл балалар ойынын арнайы педагогикалық ұйымдастырудың қажеттігін көрсетеді. Оның мазмұнында баладан белгілі білім, нақты әрекеттерді орындауды  талап ететін  тапсырмалар  орын алуы керек. Мысалы, мектеп ойынын ойнау керек болса, бала әріптерді аса құмарлықпен меңгеруге талпынады, ал арнайы  ұйымдастырылған дүкен ойынында  қарапайым есептеу дағдылары бекітіледі. Әйтсе де, осы міндеттердің шешімін табуы үлкендермен біріккен ойында ғана жүзеге аспақ.
Басқаша айтқанда, ойын жай нәрсе емес, ол балаға қанағат әкеледі сонымен қатар, оның дамуының толыққанды тұлға ретінде қалыптасуының аса күшті құралы болып табылатынын үлкендер, педагогтар (бала тәрбиесімен айналысушылар) білуі керек.
Баланың таным түсінігі, іс-әрекеті ойыннан бастау алады да — болашақ өмірінде жалғасын табады. Ойын  үстінде бала жеке тұлға ретінде дамиды, адамдармен қарым-қатынасты, әрекетті өзі реттеп, ұжымдық ойлаудың алғашқы тәжірибесін алатындығы дәлелденген. Ғалымдар балалар ойыны стихиялы, бірақ ересек адамдардың қоғамдық және еңбек әрекетінен туындағаны заңдылық деп есептейді.
Кеңестік педагог А. С. Макаренко «Баланың ойынға деген құмарлығы бар, сол құмарлықты қанағаттандыра білуіміз керек. Ойнау үшін тек қана уақытты бөліп қана қоймай, сонымен бірге баланың барлық өміріне ойынды бере және сіңіре білуіміз қажет. Оның барлық өмірі — ойыннан тұрады», — деген пікірін өз еңбектерінде атап өткен.
Балаларды ойынға қатыстыру қажет. Өскелең ұрпаққа қоғамдағы мәдениеттің сәтті берілуі, балаларға ересектер тарапынан ұсынылатын ойынның мазмұнына да байланыста болады. Қоғамдағы тәжірибені жемісті меңгеру үшін, әрекет ету үрдісінде тек қана баланың өзінің белсенділігі болуы қажет екендігін де ескере кеткен жөн. Егер де мұғалім алынған тәжірибенің белсенділігін сипаттап ескермесе, онда ойынды үйретудің әдістемелік тәсілдері мен ойынды басқаруы өз деңгейінде практикалық мақсатына жете қоймайды.
Ойын кезінде жан-жақты тәрбиелеудің мақсаты әр жас кезеңіңде ойын әрекетінің психологиялық негізін құрастырған жағдайда ғана табысты іске асырылады. Бұл ойынның дамуы баланың психикасын үдемелі өзгертумен және ең алдымен бала тұлғасының барлық жағынан дамудың фундаменті болып табылатын оның интеллектуалдық ортасына байланысты. Ойында психикалық үрдістер: қабылдау, ойлау, ес, сөйлеу т. б. қалыптасады.