Ұлттық тәрбиенің бастауы - халық ауыз әдебиеті

ЖШС «Ақ-Еркеш» балабақшасы

Мақала

Тақырыбы:«Ұлттық тәрбиенің бастауы-халық ауыз әдебиеті»

Тәрбиеші: Қартбаева.Ж.Б.

2017-2018 оқу жылы

Біздің халқымыз ежелден-ақ,бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгені,кешегі тарих парақтарынан бәрімізге аян.Сәбиін жағымды әуенмен «әлдиін» айтып әлпештеп, кішкентай былдырлаған бөбекпен сөйлесіп, есі кіре бастаған балдырған шағынан бастап-ертегі, аңыз әңгімелер, мысалдар айтып, небір батырлар жырларын жырлап, сан түрлі тыйым сөздерді құлағына құйып,мақал-мәтелдеп ақылын айтып, өтірік өлең, жұмбақтарымен тапқырлыққа,шапшаңдыққа баулыған,астарлы сөздерімен,тұспалдап сөйлеп ширатып отырған.Жасынан осындай құндылықтарды бойына сіңіріп,еліктеп өскен жандардан-небір ауызы дуалы жыршы-жыраулар,сөздің жілігін шағып,майын ішкен,сөздерді өрнектеп өлең жолдарын тізген,жаны сұлу ақындар,ел басына күн туған шақта-көкірегін оққа тоса елін қорғаған ержүрек батырлар,қара қылды қақ жарған,бітіспес сансыз дауды-бір ауыз сөзбен шешкен айтулы билер,шебер сөйлеп,елді ауызына қаратып,жұртты тамсантқан сөзге ұста адамдар шыққан.
Осының барлығына көз салып,ой елегінен,сана сүзгісінен өткізіп,белгілі ақынның:
Өлең,мақал,жаңылтпаш,ертегі-жыр,
Мұның бәрі жанды сөз ішінде сыр.
Елдің сәні сақталар жақсы сөзбен,
Қай жұрт болсын толассыз осыған құл- деген үніне құлақ түрсек,халық ауыз әдебиеті,болашақ ұрпақ тәрбиесінде,ойып тұрып орын алатыны сөзсіз.Сонымен қатар, ауыз әдебиеті-жас баланың тілін дамытуда таптырмас құрал,мектеп жасына дейінгі балаларды оқытып,тәрбиелеуде бірегей дүние.
Мен өз іс-тәжірибемде,халық ауыз әдебиетін көптеп қолдануға тырысамын.Әсіресе, байқағаным,балалар ертегілерді өте қатты сүйсініп тыңдайды:
Ерте,ерте,ертеде,
Ешкі жүні бөртеде,
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Балақ жүні ұзын екен.
Балқан таудың басында,
Балдыр қоян қасында,- деп бастағаннан елітіп,тынып қалады.Кейіпкерлердің дауыс ырғағын нақышына келтіріп,шынайы салып айтсаң,ұйып,қызыға тыңдап,қалай ертегінің бітіп те қалғанын,аңдамай қалады. «Тағы да айтыңызшы...»деп қолқалайды.Уақыт өте келе өздері де мүдірмей айтып беретін болады,бастысы балаға шын жүрегіңмен,бар ықыласыңмен айтсаң болғаны, «жүректен-жүрекке жетеді».
Ертегі арқылы-балалардың ой-қиялы дамып,баии түседі.Бала жақсы мен жаманды айырады.Сөздік қоры молайып,тілі дамиды.Қазір техниканың дамыған заманы,ертегілердің мултьфилмдерін көруге,таспаларын тыңдауға мол мүмкіндік бар.
Сондай-ақ,аңыз әңгімелер,түрлі мысалдардан- бала белгілі бір мөлшерде ой түйіп,тәрбие алады.Мысалы,мен Ыбырай Алтынсариннің «Әке мен бала» әңгімесін айтып,соңынан талқылағанымызда,балалар: бала әкесінің айтқанын тыңдамады,әкесі ерінбей сынық тағаны жерден көтеріп алды,бала кейін өкінді,-деп жан-жақтан айта бастады.Мен: «Олай істеуге бола ма? Не істеу керек еді?» деген сынды сұрақтар қоя бастадым,олар дұрыс жауаптарын,өз ойларын айта бастады.Сонда бала осы әңгіме-мысалдың өзінен: үлкеннің айтқанын екі етпеуді,еріншек,жалқау болмауды,еңбек етсең әрдайым қарның тоқ болатынын түсінеді.
Балалар «Сиқырлы қалта» ойынын ойнағанды ұнатады.Қапқа қолымды салып: «Жұмбақ жасырамын,шешуін тапсаңдар,сол зат-қаптан шыға келеді»-деймін ынталандырып,балалар жұмбақтың шешуін жарыса табады.Жұмбақтар-баланың ойлануына негіз болатын,ауыз әдебиетінің бір түрі.Жұмбақ шешу барысында,баланың ой-қиялы ұшталып,шешуін тапқан сайын шаттанып,ойы шыңдалып,тапқыр болады.
Ал,мақал-мәтелдер- «Ақылдың кені»десек,артық айтпаған болар едік.Қаншама,айтар ақыл-ойды,екі ауыз сөздің аясына сыйғызған,бабаларымыз қандай данышпан десеңізші.Мысалы: «Әдепті бала-арлы бала, әдепсіз бала-сорлы бала»мақалын үйретіп,астарындағы мән-мағынасын түсіндіріп,мысал келтіріп жіберсек,бала бұдан өнеге алары айқын.
Бірде ересектер тобының балаларына,өзгеше өлең оқитынымды,мұқият тыңдауға ұсыныс жасадым.
Ши тоқыдым шиеден,
Теңіз кештім түйемен.
Құдық қаздым инемен,-дей берген кезде,бір қыз бала сыңғырлай күлді. «Шие қалай тоқылады,теңіз деген терең-түйе батып кетеді ғой,инемен құдық қазу мүмкін емес,ине-кішкентай,ол сынып қалады»-деді.Мен қыздың тапқырлығына,ойлау қабілетінің шапшаңдығына,сүйсіне отырып,өтірік өлеңдер туралы айтып бердім.Мұндай өлеңдер сендерді жаңылыстырып,сендердің тапқырлықтарыңды,байқампаздықтарыңды тексереді.Егер бала,өтірік өлең оқылып,біткенде де отыра берсе,мұндайда тәрбиеші сұрақтар қойып,балалардың ойлануына жол ашуы керек-ақ.
«Жаңылтпашты жаңылмай айт»,балаға жаңылтпаш айту тілі бұралып, әуелде қиын соғуы мүмкін, басында тақпақтап,жәйімен,бірте-бірте жылдамырақ айтқызып,ширатуға болады:
Көк шымшық,көп шымшық,
Көк талда тұр сыңсып.
Көрдім мен көп тұмсық,
Шетінен көк шымшық.
Жаңылтпаштар-баланың тілін,дұрыс сөйлеуін дамытып қана қоймай,таным көкжиегін кеңейтеді,сөздік қорын байытады.
«Айға қарап,қолыңды шошайтпа», «Есікті керме», «Кісіге қарап түшкірме,қолыңды шошайтпа,күлме» сынды,ескертпе,тыйымдар айту арқылы баланы жағымсыз әдеттерден аулақ болуына түрткі боларымыз анық.
Сонымен қатар,батырлар жырынан үзінділер оқыған,әсіресе,батырды суреттеген,ердің қанаты-тұлпарды бейнелеген,батырдың жауды жапыра жеңген тұсының- үлкен тәрбиелік мәні бар.
Баланың тілін дамытуда –санамақтардың да өзіндік орны бар.Ертеден-ақ,ата-бабаларымыз сәбидің саусағын қимылдата отырып: «Бас бармақ,балаң үйрек,ортан терек...»деп,немесе: «бір дегенім-білеу,екі дегенім-егеу,үш дегенім-үскі...» деп баланың дүниетанымын кеңейтіп отырған.
Балаға бата туралы түсінік беріп,бата деген-үлкеннің саған тілеген ақ тілегі екенін ұғындыру,сонымен бірге қысқа баталар жаттатып қоюдың артығы жоқ,мысалы астан кейін қайыратын бата.
Бүгінде-еліміз егеменді ел болып,тәуелсіздігіміздің ақ таңы атып,көк байрағымыз,бірлігі жарасқан Отанымыздың көк аспанында желбіреген бақытты заманда: әрдайым осылай болса екен,болашағымыз жарқын болса екен деген,жүрегімізде жылы,тілек-арманымыз бар екені айқын.Осы тұрғыда біздің болашағымыздың бақыт кілті-жас ұрпақ-ұлттық тәрбиені бойына сіңірген,тәрбиелі,саналы,білімді,ақылды,жан-жақты болғаны маңызды.Ал,ұлттық тәрбиенің халық ауыз әдебиетінен бастау алатыны,қайнар бұлағы –ауыз әдебиеті екені,көпке мәлім.