Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер

ШҚО,Семей қаласы
ЖШС Бөбек шағын орталық тәрбиешісі
Амангелдіқызы Айгүл
Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамытуда қолданылатын
әдіс-тәсілдер

«1-1,5 жас аралығында баланың сөздік қоры 30-40 шамасында болады. Екі жасқа аяқ басқанда, Абай атамыз айтқандай, жылтыраған, шықылдаған ойыншықтарға, заттарға көңіл аударып, зат, ойыншық аттарын өздігінен атай бастайды. Екі-үш сөзден сөйлемшелер құрап, есімдіктермен мынау, анау, мен, сен, қалай, кім, не, т.б., сын есімдермен үлкен, кішкентай, т.б., домалақ, ұзын, әдемі, жаман, т.б. жаңа да талпынып айта бастаған сөздерінде дыбыстық, грамматикалық қателер жібереді. Бұл кезеңдегі қателерге назар аударылмай, баланың сөздік қорын сан жағынан молайтуға назар салынуы керек. Қойылған сұраққа сәбидің бірден жауап беруге талаптануы осы кезде баламен сөздік жұмысын суреттер арқылы да дамытуын қажет етеді, бала сөздігі 300-400-ге жетеді. Ал үш жасында бала өз атынан сөйлеуге (Мынау менің... Маған қарашы көзім қандай, қолым қандай?), өзінің жақсы көретін ойыншықтары, үй жануарлары, олардың төлдері жайлы жақсы көру сөздерін сезім білдіре айтуды («Бөпені уату», «Қуырмаш» ермек тақпақтар) ұнатады. Ана тілін сезіммен қабылдау, өзге тілдің құрылымдық ерекшеліктерін, айтылу әуезін сезіну, оны қабылдау дағдыларының қалыптасуы 2,5-3 жас аралығында айқын көрініс береді. 4-5 сөзден тұратын сәби сұрақтарын бұл кезде жауапсыз қалдырмау керек. Сәбилермен сөйлесе бастау кезеңі 3 жаста оның диалогты сөйлеу тілі негіздерін құрайды» [26].
2-3 жастағы сәбилерге тән психологиялық табиғи ерекшеліктерді ескеріп, ата-аналар, педагогтер қауымы сөздік—альбомды, «Тілашарды» [27] дұрыс пайдаланса, сәби тілінің белсенді сөз қоры арта түспек. «Суреттi сөздiкте» берілген суреттер баланың жақыннан танитын ойыншықтары, заттары; көшеде, аулада көргенде қызықтыратын құбылыстарды, жанды-жансыз қарекет иелерін аңғарта таныстыратын, өз елінің ерекше тұрмыстық ерекшеліктерін білдіретін тақырыптарды қамтыды. Екі жастағы бала тәрбиешіні тыңдайды да, жаңа сөздерін іштей, не бірлесе қайталай қабылдап, ойыншықпен ойнайды. Кейін өзі ойыншыққа жақындап бұл сөздерді өзі қайталауға талпынады. Ойнау кезінде бала ол сөздердің жалпы мағынасын (мысалы, жүн, жұмсақ) ұғады, бұл сөздер, иттың ғана емес, әтештің, аттың тағы басқа жануар, хайуанат, құстардағы терінің түгінде кездесетінін түсінетін болады. Еліктеу әдісі бұдан гөрі ересек балаларды тілге үйрету кезінде кез келген ойын үстінде пайдаланылады. Заттармен ойын ойнау кезінде балалар оларды бір орыннан екінші орынға ауыстырады, лақтырады, көрсетеді, итереді, шұқылап егеді, бұрайды, заттарды бақылайды және олардын сапасын, қимылын атайды. Мұнда да тәрбиешінің баламен дұрыс сөйлесуі, интонациямен бала игеретін жаңа сөздерді бөліп айтуы үлкен рөл атқарады.
4 жасқа қараған бала әрекетінде тілді, сөйлеуді меңгеруде мазмұндық және құрылымдық-формалық бағыт айқын байқалады. Балалардың осы кезеңде өздігінен сөз шығарғыштық белсенділігі басым болуына байланысты оларға сөздің мағыналық және формалық құрылысы туралы нақты білім берілу көзделеді. Заттарды жеке-жеке аталымдарымен қоса, жалпы аталымы болатыны кей сөздердің дерексіз, белгісіз нысандарды да белгілі бір сөздермен берілетіні балаға біртіндеп түсіндіріледі. Осындай жас ерекшеліктеріне қарай тіл жетілісін ескеріп, балалармен сөздік жұмысын жүргізу әдістерін білу керек.
Балалардың белсенді сөздік қорын дамыту жолдары
Мектеп жасына дейінгі бала бастапқы дамуында сөздерді үлкендерден практикалық еліктеу жолымен үйренеді. Үлкендердің басшылығымен айналадағы заттарды танып біледі, яғни алғашқы сөздік қоры олардың сөзін қайталаумен, заттардың алдымен аты, кейін дәмі, иісі, түрі, формасы, басты қасиеттерін ажыратуға үйренумен болады. Үлкеннің сөзіне қарап олар өз сөздерін дұрыстайды. Естігендерін жадында ұстау арқылы кейінірек өздерінің жаңа грамматикалық құрылымдарын шығаратын жайлары да болады. Мысалы, «қайталау» деудің орнына «қайталақтау», «жұмсақ» деудің «жұқа» орнына, «жұдырық» деудің орнына «жұмылдырық» деген сияқты сөздер шығарып алатын да болады. Осындай кереғар жағдайда бала тіліне мұқият болып сөздерді бұзбай сөйлеуге, әсіресе әр сөзді мағынасына сай дәл жұмсауға үйрететін, арнайы сөздік қорды дамыту сабақтары ұйымдастырылады. Балалар бақшасында тіл үйретудің әдістері мен тәсілдері, ана тілін үйренудің заңдылықтары негізінде бала бойындағы бірқатар қабілеттердің дамуы үдерісінде [31], ішкі сезім арқылы (саналы түрде емес) жүзеге асырылады:
1) өзі үшін, сөйлеу органы бұлшық еттерін адамның жұмыс істете білу қабілеті — сөздердің дыбыстарын дұрыс артикульдеу, интонация элементтерін, просодемаларды модульдеу және оларды есту;
2) дыбыс түрлері мен интонацияны тілден тыс элементтермен, өз ана тілімен салыстыра алу қабілетінің болуы, оларды қазақша сөйлеу элементтеріне тән мағына ретінде түсіне алуы;
3) сөздің мағыналық элементін өз сезімімен салыстыра білу қабілеті, яғни оларды бағалауы;
4) араласу, тану, сөзді және адамның мінез-кұлқын тәртіптеу үдерісінде сөздің мағыналық үйлесімділік дәстүрін және бағалау элементін есте сақтау қабілеті ерекше рөл атқарады. Егер тәрбиеші баланың табиғи сөйлеуі неғұрлым қарқынды болатын жағдай жасаса, онда баланьң тілі солғұрлым тезірек байиды және оның психикасы жан-жақты дамиды. Ал тілді екінші тіл ретінде үйретуде лингвистикалык-дидактикалық ұстанымдарға құрылған әдістерді қолдану керек болса, үйретуші олардың төмендегідей жіктелісін еске ұстағаны ләзім: Алдымен тілге арнайы оқыту әдісі қолданылады. Оқыту әдісі деп білімді бір адамнан басқа адамға беруді, үйренуші мен үйретушінің арасында жүйелі түрде, біртіндеп орындалатын іс-әрекетті айтады. Оқыту бірыңғай теориядан тұруы, тілді үйретушінің әрекеті тұрғысында болуы – балабақша үдерісіне жат нәрсе. Сондықтан да мектепке дейінгі кезеңдегі тілдің дамуына мынадай практикалық әдістер [32] тән: еліктеу әдісі, сөйлесу (әңгімелесу) әдісі, қайталап айту әдісі, әңгімелеп беру (құрастыру) әдісі. Еліктеу әдісінде үйретуші мен үйренуші екеуі де бір сөзді, ырғақ жағынан әр түрлі етіп айтады: үйретуші ересек адамдармен сөйлескендегідей біршама қарқындырақ, сөздің дыбысын артикульдеп және сөздің дауыс ырғағын мәнерлеп сөйлейді, ал үйренуші тыңдайды да, соңынан қайталайды, оның сөзіне еліктейді, сөйлеу қимылын үйренуге (дауыстьң артикуляциясы мен модуляциясы) және мағынасын түсінуге тырысады (затты, қимылды және т. б. көрсететін дыбыс комплекстерін, мәліметін салыстырады). Мұндайда тәрбиеші үшін орфоэпиялык норма деңгейінен төмен түспеу және баланьң сөзіне еліктемеу (сақауланбау, шолжаңдамау) аса маңызды. Бұл әдісті қолдануды сәби шағынан бастап, кейінгі шақтарға (тек балалар бақшасында ғана емес, мектепте, тіпті есейгенде де) жалғастырып отырады. Еліктеу әдісіне үйрену тұрмыстық іс-әрекеттерді атқару кезінде, айталық, баланы шомылдыру кезіндегі баламен қатынас үдерісінде еріксіз түрде болуы мүмкін. «Мына құлыншақтың айдары, құйрығы қайсы?» деп тәрбиеші ойыншық құлыншақтың алдымен айдарын, кейіннен құйрығын сипап, «айдар», «құйрық» деген сөздерді ерекше бөліп, дауыстап «Міне, айдары, міне, құйрығы! Қандай әдемі десейші! Қазір біз оның айдары мен құйрығын жұмсақ тарақпен тараймыз. Міне, айдары да, құйрығы да жап-жақсы, жұп-жұмсақ болды» –деп, баланы өз сөзіне еліктете алуы керек.
Балабақшада сөздік жұмысын жүзеге асыратын сабақтардың бірнеше түрі бар. Олар:
1) Балалардың сөздік қорын байыту сабақтары;
2) Сөз мағыналарын меңгерту сабақтары;
3) Сөздерді бейнелі қолдануға үйрету сабақтары. Бұл сабақтардың қай-қайсысында да төмендегідей әдістер қолданылады:
1. Бақылау әдісі;
2. Сурет қарастыру әдісі;
3. Техникалық құралдарды қолдану әдісі;
4. Көркем шығарманы, оқу, жаттау, талдау әдістері.
Бақылау әдісі – арнайы сабақта да, сабақтан тыс режимдік сәттердің әр кезеңінде қолданылатын әдіс. Бақылауға дайындық кезеңінде тәрбиеші бағдарлама бойынша балаларға танып білуге тиісті құбылыстырды таңдап алады.
Сәбилер тобында бақылау «Балабақша» тақырыбынан басталады. Балабақша туралы бұрыннан білетіндерін қайталай отырып, балалар ондағы қызметкерлердің кімдер екенін, олар қандай жұмыстар атқаратынын тәрбиеші әңгімесінен естіп білмес бұрын сол орындардың әрқайсысына барып бақылайтын болады, сосын бөлмеде «Балабақша» ойынын ойнайды.
Ойынның қызықты өтуі үшін әр бөлмедегі жұмыс түрлерін, оған қажетті құралдарды балалардың жақсы білуі міндет. Тәрбиеші бақылау кезінде олардың әрбір сұрағына жауап беріп, әр құралдың атын дәл айтуы, ол құралдың неден жасалғандығын сұрауы, балалар жауап бере алмағанда атап, түсіндіруі қажет. Әр затты, әр бөлмені өзара салыстыра айтып түсіндіру, тақырыпқа байланысты екі затты үшінші шартты өлшеуіштің көмегімен өлшеу арқылы көлемін ажырата білуге үйрету сөздердің мағыналарын тез есте сақтауға көмектеседі. Заттардың ұзындығы, ені, биіктігі, жуан-жіңішкелігіне қарай әр түрлі екендіктері нақтылана түссе, пішіні әр түрлі затттарды сөзбен дұрыс атай білуге тез жаттығады.
Бақылау кезінде негізгі мақсат – айналаны жоспарлы түрде, біртіндеп бақылату. Тәрбиеші айналаны танытуда әр түрлі тәсілдерді алмастыра қолданады. Атап айтқанда, затты тікелей қарастырып (мысалы, қолмен сипап, қозғалмалы зат болса, қозғалтып, жүргізіп көрсету; ұқсас заттармен салыстырып зерттей қарастыру, түсінбей қалғанын сұрап алуға үйрету), т.б. Кеңістіктегі уақытты бағдарлай білу дағдылары балабақшадағы іс-әрекет, ойын, серуен кездерінде нақты мысалдармен тереңдетіле түседі. Бақшадағы қол еңбегі, бейнелеу өнері, көркемөнерге қатысты аталымдар баланың тікелей бақылауы арқылы жүзеге асып жатады.
Сабаққа дайындық барысы:
1. Тәрбиешінің бақылауға алынатын нысандарды белгілеуі;
2. Саяхат өткізетін жерге бару жолын ойластыруы;
3. Әңгімелесу арқылы бұрыннан білетін жайларын балалардың естеріне
салу, яғни тақырыпаралық байланысты жүзеге асыру;
4. Сабақтың қызықты, ерекше эмоциямен басталуын көздеу, тақырыпқа
қатысты тақпақ, жұмбақ дайындау;
5. Сабақ барысында балаларға берілетін нұсқауларды әзірлеу.
Бағдарлама бойынша қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды бақылау және саяхаттар мен мақсатты серуендер «Күзгі табиғат аясына», «Құстар қайтқанда», т.б. тақырыптарда ұйымдастыру көзделген. Тілді табиғи түрде дамыту мақсатымен сонымен қатар күзгі еңбекпен таныстыру, малшылардың жайлаудан (қырдан) қайтатыны, малдың қыстауына келетіні, малға жемшөп әзірлеумен малшылыр қалай айналысатыны туралы арнайы әңгімелесу сабақтары өткізіледі. Балалар мұндай әңгімелесу барысында егінді ору, оны бастыру, тазарту, қоймаға құю сияқты сөз тіркестеріне үйренеді. Астық дақылдары: арпа, сұлы, бидай, тарыны муляждан көріп, ойында бекітеді. Олардың пішіндерінің әр түрлілігі және олардан жасалған нандардың дәмі ерекше екендігі дәлелді түрде түсіндіріледі. Жалпы ұғым беретін (астық, жеміс, дақыл, көкөніс) сөздері меңгертіледі.
Сабақ бөлмеде, топта өткізілетін болса, даладағы көріністерді бейнелеген фотосуреттер, арнайы картина сериялары және қажетіне қарай нотюрморт суреттер қолданылады. Тәрбиешінің тақырыпты жан-жақты ашып, жанды суреттерді баланың көз алдына елестетіндей етіп беруі дайындығына байланысты. Балалардың белсенді сөздігін сан жағынан көбейтуде, мағыналық жақтарынан терең бағдарлауға үйретуде сурет көрсету әрі әдіс, әрі тәсіл ретінде қолданылады.