Дастархан басындағы дәстүрлер
Дастархан – тек тамақтану орны емес, ол халықтың мәдениеті мен дәстүрінің жүгін көтеретін ерекше ғаламат. Халық «Дастархан басында қуаныш та, қайғы да бөліседі» деп тегін айтпаған. Бұл материалда біз дастарханның маңыздылығы, ас ішудің әдебі, нанның қадірін білу сынды мәселелерге тереңірек үңілеміз.
Бірінші кезекте, дастарханды жайуға, аппақ дастарханның үстіне түрлі тағамдарды орналастырып, сақталған ырым-тыйымдарға ерекше көңіл бөле отырып, тойды өткізудің, қонақ қабылдаудың дәстүрлі жайларын еске аламыз. Нан әрқашан – басты ас, ол халықтың берекесі, тоқшылықтың символы. Дастархан басындағы тәртіп, ас ішу мәдениеті – ұрпақты тәрбиелеудегі маңызды аспектілер.
Дастархан басындағы дәстүрлердің ретін сақтай отырып, үлкенге құрмет көрсету, кішілерге қамқорлық жасау қағидаларын жадымызда ұстауымыз қажет. Нанның қадір-қасиетін түсіну арқылы біз тамақтану мәдениетінің негізін жасаймыз. Дастархан – қоғамдағы байланыстардың, құрмет пен сыйластықтың орны, жас өрендерге бұл құндылықтарды ұғындыру – біздің міндетіміз.
Дастарханда алғаш болып тағам татып, сол тағамдарды ұсыну рәсімі біздің ата-бабаларымыздан қалған мұра. Келешек ұрпаққа ас ішудің дәстүрі мен этикасын дәріптеу арқылы, біз халықтың мұрасын сақтап қаламыз. Әрбір дастарқан – бұл бейбітшілік пен достықтың символы, сондықтан оны сәндеп, таныстыру - баршамыздың парызымыз.
Дастархан басындағы дәстүрлер
·
Мақсаты:
1. Асты қадірлеп, қастерлеуге үйрету.
2. Нанның дастарханға қалай келетіндігін айтып, оған көптеген адамдар еңбек еткендігін түсіндіру.
3. Балаларды дәстүрді сақтауға, нанды қастерлеуге ас ішу тәртібін есте сақтауға тәрбиелеу.
Түрі: танымдық мәлімет беру тәрбие сағаты.
Әдіс - тәсілдері: сұрақ - жауап, топтық, саяхат, сахналау.
Тәрбие үрдісі: ұлттық-рухани, көркем-эстетикалық тәрбие.
Қатысушылар:белсенді қатысушылар: КТБО тәрбиеленушілері, бейтарап қатысушылар: мекеме педагогтары.
Көрнекілігі: Нақыл сөздер, ас түрлері
Сабақтың барысы:
Тәрбиеші: Құрметті ұстаздар, балалар! Бүгін біздер «Ас – адамның арқауы» атты тәрбие сағатын өткізгелі отырмыз. Тәрбие сағатымыз 6 бөлімнен тұрады.
І. Ой тастау.
ІІ.Нан туралы ақыл – кеңестер.
ІІІ. «Дастархан басында сақталатын ырым – тыйымдар»
ІV. «Дастархан басындағы дәстүрлер»
V . «Ас ішу тәртібі»
VІ. Бата беру
І. Ой тастау.
Ас дастарханға қалай келеді?
Балалардың назарын сабаққа аудару, пікірлесу.
ІІ. Нан туралы ақыл – кеңестер.
Q Дүкенге барғанда нанның сапасын қолыңызбен анықтамаңыз. Бұл тазалыққа да, мәдениеттілікке де жатпайды.
Q Нанды сатып алған кезде таза қалтаға салыңыз.
QНанды бір қолмен сындыруға болмайды
QДастарханға бірінші нанды әкеліп қояды
Q Нанды берекетсіз үгітуге болмайды. Нанды үгітпе қадірле, қабығымен бәрін же дегенді ұмытпаңдар.
«Дүниедегі көп байлықтың ең негізгісі – нан». «Дәм атасы - нан» дейді халқымыз.
Нан туралы тақпақтар
1. Нанда өмірдің иісі мен дәмі бар
Нанда адамның еңбегі мен ары бар.
Нан өмірдің ана сүті арқауы
Нансыз жерде қай өмірдің сәні бар.
2. Бір кезде болып нанға зар,
Қадірін білген адамдар.
Әулие тұтып нанды ұстап,
«Нан ұрсын» деп қарғанар
Нан ардақты адал ас
Кәрі – жас одан аттамас.
3 Нандай жоқ қой асыл дәм
Жеп үйренген жасыңнан
Дастарқаннан нан кетсе
Береке кетер асыңнан
Ей, балалар, балалар
Болмаңдар сірә нанға тар
Өмірдің алтын арқауы
Бар қасиет нанда бар.
ІІІ. «Дастархан басында сақталатын ырым – тыйымдар»
!!! Тамақты жатып ішуге болмайды. Дені сау адам дұрыс отырып тамақтанады. Ал отыра алмайтын адам жатып ішеді. Сондықтан мүгедек адамның қылығын жасаған әдепсіздік және дәмге деген құрметтің жоқтығының белгісі.
!!! Ас ішкен ыдысты төңкеріп қоюға болмайды
!!! Ас ішіп болған соң «тойдым» деуге болмайды, «қанағат» деу керек.
!!!Ертеңгі асты тастама, Кешкі асқа қарама.
!!! Қонаққа сынық ыдыспен ас беруге болмайды. Себебі сынық ыдыспен ас беру – қонақты сыйламандық. Және сынық ыдыспен ас ішу – жаман ырым. Бүл жүзің сынып, көңілің жарым болсын дегенді білдіреді.
!!! Дастарханнан аттауға болмайды.
!!! Ас ішу кезінде ізет, сыйласым, инабаттылық сақталуы керек.
!!!Ас ішу кезінде сылпылдатпай, тәртіппен тамақтану, қасықты оң қолда ұстау, түзу отыру, тазалық сақтау міндет.
ІV. «Дастархан басындағы дәстүрлер»
Халық қуанышты да, қайғыны да дастархан басында бөліскен. Өсиет айту, бата беру, достасу бәрі де дастархан басында, дәм үстінде шешілген. Сондықтан да халық дастарханды «Құтхананың берекесі» деп қасиет тұтады.Сонымен бірге дастархан күнделікті отбасының тамақтануына, үйге келген адамға дәм таттыруға, той – тамашаға, садақа ас – су беруге жайылады.
‴Күнделікті отбасының тамақтануына дастарханға қойылған дәмінен ең әуелі үйдегі жасы үлкен адам немесе қонақ дәм татады. Үлкеннен бұрын дастарханға қол созған ұят қылық.
Апаң сенің түскі асқа, Тәттілерді салды мол. Сен де келдің ыдысқа, Жұрттан бұрын салдың қол, Не деуді сен ұмыттың?
‴ Тамақ ішер алдында, тамақтанып болған соң қолға су құйылады. Құйылатын су жылы болуы керек. Қолға су құю оң жақтан солға қарай орындалады.
‴ Той дастархан, той үлгі
Бай дастархан жайылды.
Атап – атап ас қойдық
Атаға деп бас қойдық.
‴ Су құйдым да құманмен
Қолына мен әкемнің
Содан кейін оған мен
Орамалды әпердім.
‴ Дастарханнан дәм татқандар татуласу, келісу сияқты рәсімдерді орындайды.
‴ Күнделікті отбасының тамақтануында ас қою, ас ұсыну, ас алу, ас қайыру, асқа бата беру рәсімдері орындалады.
‴ Дастархан жанындағы адамдар жасына қарай отырады.
‴ Тамақтанып болғаннан кейін дастархан басындағы ең үлкен әрі құрметті адам асқа бата береді.
Жамбас қойдық құдаға
Жал мен жая сыбаға
Қалақтай төс жездеге
Қазы қарта өзгеге.
Уыз, қаймақ тағы бар
Уылдырық табылар
Табан , сазан, майшабақ
Табақ тарттық қайталап.
Балаларға – тортымыз,
Барлық жұртқа құртымыз
Балмен піскен қауыршақ
Балдай тәтті бауырсақ.
Қауын –қарбыз, көкөніс
Қанша жидек, көп жеміс.
Қане, тойда тойыңдар.
Кәдеден соң ойын бар .
Жұмбақтар:
5.Алға жайып тұз дәмін
Келтіреді үй сәнін
Ол халқымның ақ жаны
Жақсы дәстүр маржаны
Кең пейілде арайлы
Осы жерден тарайды. Бұл не? (дастархан)
Беттескен қос табақ
Ортасында бас табақ
Көз бен шоққа ораса,
Дәм піседі тамаша. Бұл не? (нан)
Мақал-мәтелдер:
1. Қырман басы – береке
Көп жүрген жер – мереке.
2.Егін ексең – тыңға.
Шықтым дей бер шыңға.
Қоныс көркі – там.
Дастархан көркі – нан.
Нан – тамақтың атасы.
Ынтымақ – көптің батасы.
Тістем наның қадірін
Тарыққанда білерсің.
V бөлім. «Ас ішу тәртібі»
1. Тарта жесең, тай қалар,
Қоя жесең, қой қалар,
Қоймай жесең не қалар.
Сондықтан тамақты шектен тыс көп ішуге болмайды.
2. Асты асықпай, әбден шайнап жұту керек.
3.Тамақ ішіп отырып,кітап оқуға, теледидар көруге болмайды.
4.Әр түрлі тамақта адам денесіне қажетті дәрумендер болады. Сондықтан тамақты талғаммен ішу керек.
5.Ұлттық тағамдарымызға жататын: бауырсақ, қазы – қарта, жал – жая, қымыз – шұбат, құрт тағы басқалар, адамға өте пайдалы дәрумендерге бай.
VІ. Бата беру
Ас ішіліпболған кезде бата беріледі. Ендеше батаға кезек береміз.
Амандық берсін басыңа
Қадір келсін қасыңа
Бар екем деп тасыма
Жоқ екем деп жасыма
Еңбек етсең ерінбей
Дәулет келер қасыңа.
Әумин!
Ой қорыту:
Бүгін сендер дастархан басында орындалатын ырым – тыйымдар жайында айтып, ұлттық дәстүр туралы мәлімет алдыңдар. Олар бізге бұрынғы ата-бабаларымыздан жеткендіктен оны әрдайым естеріңде сақтап, орындап жүрсеңдер, сендер де ұлтымыздың дәстүрін сақтаған абыройлы азамат болып өсесіңдер.
