Уй мал, койлар жана эчкилер: Монголиянын мал чарбачылыгы
Монголияда уй, кой жана эчки өнөр жайы өлкөнүн экономикалык өнүгүүсүндө маанилүү роль ойногон тармак болуп эсептелет. Бул документте уй малдын ла сарлыктын тоозунун өсүшү жана ошол эле убакта койлор менен эчкилердин өндүрүшү тууралуу кенен маалымдамаларды таба аласыз. Уй малынан жыл сайын 135 миң тонна эт чыгарылып, өлкөнүн азык-түлүк коопсуздугуна чоң салым кошууда.
Койлордун өсүрүлүшү да жетекчилердин көңүлдүү объекттеринин бири болуп калууда. Койлордун санын 13-14 миллионго жеткирип, анын негизинде өндүрүлгөн продукция экономиканы жандандырат. Учурда монгол койлорунун ар түрдүү племештери өсүп, алардын ичинде казахский ак башту, горно-алтайский, жана башка түрлөрдүн да барлыгы белгиленүүдө.
Эчкилер дагы Монголияда эки жактуу пайдалуу. Эчкиликтердин өндүрүмдүүлүгү жогору, жана алардын майланган ноокулары да улуттук экономиканы колдоп турат. Тайпалардын орто тоолору 34-36 килограмм болуп саналат. Эчкилердин ноокулары апрель жана май айларында таратылып, кышкы убактыларда жада калса бош инвестициялар менен байкалат.
Социалдык өнүгүү боюнча колдонулган чаралар жана жаңы мал чарбасын өткөрүүчү пландар Кыргыз республиканын аймагында өсүп жатат. Бүгүнкү күндө мал чарбачылыгы, койлор жана эчкилердин санынын көбөйүшү Монголия экономиканын өркүндөөсүнө чоң жардам берет. Бул документтажаттамаорияда мал чарбачылыгынын жөнүндө маалыматтардын толуктугу менен көпчүлүк көрүүчүлөр үчүн пайдалуу болуп саналат.
УЙ-МАЛЫ
Былтыргы jыл башталып турарда Монголияда уй малдын ла сарлыктын тоозы 2.5 миллион тынга шыдар болгон. Уйлардан ла сарлыктардан бир jылда 135 мун тонна эт иштеп алып jат. Иштеп алган бастыра эдинин 30 процентине шыдары уйдын ла сарлыктын эди. Уйларынан ла сарлыктарынан, анайда ок кайлыктарынан малданарга талдап артырып jадылар. Монгол уйларга казахский ак башту, анайда ок головейский герефордский укту букалар кожуп алган кайлыктар бар.
Монголияда уйларды ла сарлыктарды jайгыда да кышкыда да одорлодып jадылар. Мында jылу кажаан jок, салкыннан ыжыктай туткан таскактар эдип адылар. Уйлары jылдын ла март айдан ала май айга jетире торойт. Ишти анайда тозогонинен улам, jайгы одордо бозулар ла торбоктор jакшы торныгып, куске jетире тынып калат.
Койлоры
Мында койлор оскурери республикада мал оскуреринин тос болуги деп бодолып туру. Кой оскуреечилер орооннын албатызын этле, сутле, суттен эткен курсакла, промышленностьты тукле.тереле jеткилдеп jадылар. Ого узеери койдон алган продукталарды оско ороондорго база садып турулар. Республикада jылдын ла 13-14 миллион тын кой туруп jат. Коп саба койлор кату тукту, монгол укту. Койлоры кыска, jе сурекей коп jуулу куйрукту. Jер бойынын кату айалгазына турумкай, кыж- jайыла одордо jурер эттенир. Эне койдын тируге бескези кускиде 45-48 килограммнан, сойгон тужында тируге бескезинен 43-45 проценти ару эт болот. Кучанын бескези 63-70 килограммнан, эди тируге бескезинин 48-50 проценти кирези болот.
Койынын туги кыска, кылгазынын узуны 5-8 сантиметр, туги сурекей кату, кургак, кезикте сынып турар. Ол туктин технический чындыйын тын jабызадып jат. Кажы ла койдон орто тооло 1.2-1.4 килограммнан тук кайчылайт.
Кату тукту монгол койлордон чек башка укту койлор база учурап jат. Олордон анчадала чамарский , гоби-алтайский, баятский, сартаульский ле куйрукту деп адалып турган уктулары jакшы. Куйрукту казах укту ла ого jуук укту койлорды (обоснурский) кунбадыш аймактарда оскурип jадылар. Мында кажы ла койдын бескези 53-55 килограммнан, туги 1.3, кучазынын туги 1.8 килограмм болот.
Бистин областьта Улаган ла Кош-Агаш аймактардын койлорынын 10-15 проценти теленит койлор эдип алары пландалып jат. Ару укту теленит койлор бисте jокко jуук. Онын учун бисте кату ла jарымдай кату тукту койлор оскурип аларына МНР-ден чамарский укту койлор алганы тузалу болор деп бодоп турым.
Монголиянын койлорынын угын jарандырарга Советский Союзтан чичке ле jарымдай чичке ару укту койлоды ла кучаларды коп садып алгандар. Монгол ло совет специалисттердин 1943-1961 jылдардын туркунына омоложип откурип келген иштеринин шылтузында Орхон госхозто орхонский деп адалган укту койлор оскурип алгандар. Андый койлор оскурип аларына кату тукту койлорго ла кайлыктарга прекос, цыгай ла алтайский укту кучалар кошкондор. Jаны укту койлор, эттенир ле туктенир укту. Олор jербойынын айалгазына турумкай, туги jарымдай чичке, 58-56.
Селенгинский, Тос, Булганский, Хентейский ле Восточный аймактарда койлордын угын jарандырарына алтайский, ставропольский ле забайкальский укту кучалар тузалангандар. Онын шылтузында чичке тукту хангайский укту койлор оскурип алгандар.
Эмди Монголияда jарымдай чичке ле чичке тукту койлордын тоозы 700 мун тынга jеткен, мынан ары андый койлорды эки катапка коптодорго пландалат. Олордын тоозы бастыра койлордын тоозынан 9-10 проценттен ашпас.
Эчкилер
Орооннын экономиказында эчки оскуреринин учуры jаан. Jуртхозяйственный биругилердин 1978 jылда эчкиден алган кирелтези текши кирелтенин 11.3 проценти болгон. Кезик аймактарда ол 18-27 процентке jедип туру.
Монголиянын бойынын эчкилеринин тируге бескези орто тооло 34-36 килограммнан, ноокызы 220-250 граммнан болуп туру. Эчкилердин угын jарандырарга бистен теке аларын ол 1958 jылдан баштаган. МНР бистен придонский, горно-алтайский, советский укту эчкилер ле текелер садып алып тузаланган. 1958-1971 jылдардын туркунына кайлыкталтып оскурип келгенинен улам гоби гурван сайхан деп адалып турган эчки оскурип алгандар. Бу укты уктаган эчкилердин тоозы 1979 jылда баштапкы январьда 150 мун тын болгон, ол тоодо ару уктузы 41 мун тын болгон. Мындый укту эчкилерди эмди 9 аймакта оскурип jадылар.
Гоби гурван сайхан укту эчкинин ноокызынын узуны 8 сантиметр, текезинин 10 сантиметр. Элита класска келишкен эчкиден 600 граммнан, баштапкы класска келишкен эчкиден 519 граммнан, экинчи класска келишкен эчкиден 400 граммнан ноокы алып jадылар. Мындый эчкилердин кажызынан ла орто тооло 420 граммнан ноокы алынат. Ол Монголиянын бойынын эчкилеринен 70% коп болуп jат.
МНР бистин областьтан ноокылу укту эчкилерди 1970, 1975 ле 1976 jылдарда садып алган. Ол эчкилердин ле текелердин коп сабазы Баян-Улэгейский аймакта. Кезик эчкилерди монгол укту текелерге кожуп, кайлык укту эчкилер оскургендер.
Республиканын тос аймагынын эки хозяйствозы Орто Азиянын республикаларынан (СССР) 1962-1963 jылдарда туктенир советский укту эчкилер алгандар. Эмди андый укту эчкилердин ле онын кайлыктарынын тоозы 9 мун тынга шыдарлажа берген. Онын учун советский укту эчкилерди коптодорине калганчы jылдарда аjару уйадай берген. Улан-Батор городто ноокыдан ла эчкинин ноокылу тугинен эдилген эдимду фабрика jазалып jат.
Монголиянын эчкилеринин суди бир эмезе эки кулак эмизерге jеткил. Ого узеери jайгыда эчкилерди саап jадылар. Июнь айдан ала июль айга jетире республикада кажы ла эчкиден 10 литрден сут саап алат. Суттенир укту эчкилерге оско ук кошпой анайда бойын оскурип jадылар.
Монголияда эчкилердин ноокызын тараары апрель ле май айларда. Онон улам ноокынын чынлыйы jабыс болуп jат. Олордын ноокызынын чындыйы бистин экинчи катап тараган нокынын чындыйыла туней болуп туры. Монголияда jери кату да болзо, эчки оскуреринин озоочылдары мында учы-кыйузы jок барын коргузип турылар.
Тоолор
МНРде ле оныла коштой jатканjерлерде jерлик тоолор тудуп малданары бистин эрадан бир мун jыл озо башталган деп совет ле монгол ученыйлар коргускендер. Республиканын чолдоринде эмди де jерлик, эки ооркошту тоолор учурап jат. Тоолор оскурери республиканын хозяйствозында эмди де jаан учурлу. Анчадала тоонин туги улуска сурекей керекту. Орооннын белетеп турган тугинин 20% ти тоонин туги.
Тоонин суди ле онон белетелген аш-курсак улуска jарамыкту. Ороондо бастыра иштеп алып турган суттин 24-35% кирези тоонин суди. Кажы ла энкеннен бир jайыла 50-180 литрден сут алылат (товарный).
Тоонин эди де ток ло jакшы курсак. Тоо кышкыда канайып та тын арыктаза, jайгы ла кышкы одордо сурекей тын семире берет. Ого кожулта азырал да керек jок. Онын учун тоонин эдин иштеп алар баа сурекей jенил. Ээн ле jарымдай ээн чолдо ары бери jорыктарга кош тартарга тоо сурекей эпту неме.
Тоонин тузызын аjаруга алып, МНРП-нин Тос Комитеди ле МНр-дин Министрлеринин соведи тоо оскурерин jарандырарына jаан аjару эдип jадылар. Онын шылтузында калганчы 40 jылга тоонин тоозы 35 процентке коптогон. Мында тоолор оскуреринин jаан мастерлери бар. Олордон коп улус Иштин Геройынын ла Государственный чемпионнын ат-нерезин алгандар.
Г.Альков,
Койлор ло эчкилер оскуреринде научный шинжулер оскурер Бастырасоюзный институттын Алтайдагы болугинин заведующийи. РСФСР-дин заслуженный зоотехниги
