Ауыз әдебиеті: Қазақ халқының мәдени мұрасы
Ауызәдебиеті – қазақ халқының ұлттық мәдениетінің асыл қазыналарының бірі. Бұл – халық шеберлігінің айқын көрінісі, өткеннің шежіресі. Ауыз әдебиеті арқылы біз қазақ халқының тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін тереңірек түсінеді. Оның әрбір шығармасы – халықтың ғасырлар бойы жинаған тәжірибесі мен даналығының жемісі. Әсіресе, балаларға арналған ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар өмірді танып білуге, санасын дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге үлкен көмегін тигізеді.
Балабақшада ауыз әдебиетінің үлгілерін қолдану – балалардың тілін дамыту мен шығармашылық қабілеттерін арттыруға мүмкіндік береді. Кез-келген бала үшін ауыз әдебиетін тыңдау, оны қайта айту қызықты әрі маңызды. Мұндай жұмыстармен айналысу барысында балалардың зейіні, есте сақтау қабілеті, сөздік қоры молайып, тілдік белсенділігі артады. Ауыз әдебиеті арқылы тәрбиеленушілеріміздің рухани әлемін кеңейтіп, олардың адамгершілік негіздерін қалыптастыруымыз қажет.
Ауыз әдебиеті үлгілері қатарында қазақтың ертегілері, аңыз-әңгімелері, мақал-мәтелдері, тыйым сөздері, т.б. бар. Мысалы, қазақ халқының ертегілері көбінде моральдық һәм тәрбиелік мәнге ие. Олар балаларға жақсы мен жаманды, адалдық пен арамдықты, еңбектің қадірін түсіндіреді. Балаларға отансүйгіштік, бауырмалдық, адалдық секілді адами қасиеттерді сіңіруде ауыз әдебиеті үлкен рөл атқарады.
Ауызәдебиеті — халықшығармашылығыныңайрықшасаласы, ауызшашығарылып, ауызшатарағанкөркем-әдебитуындылардыңжиынтықатауы. Қазақхалқыныңертезамандажасағанмұрасыныңбіріхалықауызәдебиеті. Жазу-сызуөнеріболмағанертекезде-аққазақхалқыөзініңтұрмыстіршілігі, қоғамдықөмірі, шаруашылығыменкәсбі, қуанышыменкүйініші. Дүниетанудағыкөзқарасыжайынданешетүрліөлең-жырлар, ертегі-әңгімелер, мақал-мәтелдер, аңыздаройлапшығарғанжәнеолардыауызекікүйіндетудырған. Қазақхалқыныңмұндайсөзөнерінғалымдарауызәдебиетідепатаған. Соныменбіргеғылымменмәдениетте “халықшығармашылығы”, “халықпоэзиясы”, “халықтыңауызшасөзөнері” дейтінатаулардаосығанжақынмағынадақолданылады.
Қазақхалқыныңауызәдебиетіөзініңкөркемдік-идеялықнәрімен, эстетикалыққуат-тегеурінімен, түріменжанрларыныңмолдығымен, тақырыптықжәнесюжеттікбайлығымен, қоғамдық-әлеуметтікжәнетәрбиеліктереңмән-мазмұныменерекшеленеді.
Қазақауызәдебиеті – талайғасырларданкележатқанмұра, сарқылмасбайасылқазына. Оданхалқымыздыңөткенінбілеміз, соларқылыбүгінгізаманымыздыңұлылығынтанимыз.
Қазақтыңмақал-мәтелдеріболсын, жұмбақ-жаңылтпаштарыменертегілеріболсын – бәрідебалалардыОтанынсүюге, ерлікке, елінқорғауғаүндейтінібелгілі.
Балаларбақшасыныңтәрбиеленушілерінауызәдебиетініңүлгілеріментаныстырып, олардыңөмірінбайытатүсутәрбиешілердіңміндетіболыпсаналады.
Қиялдүниесінентуғанғажайыпоқиғалыертегілер, батырларжыры, өміртәжірибесініңқысқашақорытындысы – мақал-мәтелдер, ойғатүрткісалатынсырсандықтыжұмбақтар, қиыннанқиыстырылғантақпақжаңылтпаштар – бәрідебалаларбақшасындакеңпайдаланылатындүниелер.
Қазақхалқыныңтұрмыс-салтын, арманүмітін, өткенөмірінкеңінентанытатынауызәдебиетіүлгілерініңкөлемдісаласыныңбірі – ертегілер. Ертегілерөтеертезаманда, тіптіжазу-сызуболмағанкездіңөзінде-ақтуған. Бұлардыхалқымызкүнібүгінгедейінұрпақтан – ұрпаққаауызшажеткізіпкеледі.
Халықауызәдебиетініңбасқатүрлерісияқтыертегілердеадамбаласыныңеңбекке, тұрмыс-тіршілікжағдайынабайланыстытуған.
Жаратылысқұбылыстарын, табиғатсырынжетікбілмеген, олардыңнеліктенболатынынтолықтүсінбегенертедегіадамдарәрнәрсеніқиялеткен, өздерініңауыреңбектерінжеңілдетужайынқарастырған.
Қазақауызәдебиетінұсқаларыжасбөбектердіңой-өрісін, дүниетанымынкеңейтеді. Олардыадамгершілікке, еңбекке, тапқырлыққа, туғанөлкегесүйіспеншіліксезімгебаулуісіндешешушіорыналады.
Тақырыптыңөзектілігі:
Балабақшамыздатәрбиеленушілергеауызәдебиеттініңүлгілерінүйретугебасаназараудардық. Ондаертегілероқу, әңгімемазмұнынжүйелібайланыстырып, әңгімелеугеүйрету, ертегі-әңгімедекездескенкейіпкерлердіңіс-әрекетінесайобраздысөздермендиологтарды, кейбірөлеңшумақтарынбұлжытпайжатқаайтабілу, екіадамныңдиалогындакездесетінсұрақ, талап-тілектердібілдіретінсөздергедауысекпініндұрысқою, мәнерліайтабілугетәрбиелеуталапетілді.
Сәбилердіңой-өрісіндамытуға, қиялыншарықтатуға, тілбайлығынмолайтуғаауызәдебиетіүлгілері – ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, халықойындарыарқылыжүзегеасырылуда.
АуызәдебиетініңасылүлгілеріндегіөзектіидеяөзұрпақтарынОтанын, елін, жерінжауданқорғауға, бостандықты, азаттықүшінкүресебілуге, париотизмгебаулуболды. Халықтәрбиесінқұндақтажатқанкүнненбастап, атжалынтартыпазаматболғанғадейінестіпөскенестіұрпақбабаларөсиетінғасырларбойымүлтіксізіскеасыратынболады.
Жұмыстыңмақсаты:
Қазақауызәдебиетінұсқаларыжасбөбектердіңой-өрісіндамытуға, қиялыншарықтатуға, тілбайлығынмолайтуға, дүниетанымынкеңейтуге, балалардыадамгершілікке, тапқырлыққа, еңбеккебаулу.
Жұмыстыңміндеттері:
Балалардыңсанасынатуғантіліне, халқынадегенсүйіспеншілігіменмақтанышсезімінұялату.
Туғанөлкегедегенсүйіспеншілігінарттыру.
Қиялдарынқанаттандыру.
Ұлттықрухтыбойларынасіңіру.
Халықауызәдебиетініңмектепжасынадейінгібалалардытәрбиелеудегібағыттары:
Денсаулық
Еңбекпенмамандық
Өнер
Имандылықпенадамгершілік
Патриоттық
Эстетикалық
Табиғатқадегенсүйіспеншілік
Педагогміндеті:
Халықауызәдебиетінеқызықтыруарқылыбалалардыңтілдікқорларындамыту..
Жекетұлғадамуындазаманауиинновациялықәдістердіқолдану.
Халықауызәдебиетіарқылыадамгершілікке, Отанынсүюгетәрбиелеу.
Ауызәдебиетініңтүрлері:
Ертегілер
Жұмбақтар
Жаңылтпаштар
Аңыз-әңгімелер
Мақал-мәтелдер
Тыйымсөздер
Жалпымектепкедейінгімекемелердебалалардыңой-өрісін, санасынатуғантіліне, халқынадегенсүйіспеншілігіменмақтанышсезімінұялатып, қиялдарынқанаттандыру, ұлттықрухтыбойларынасіңіру, анатіліменОтанына, тарихыменмәдениетінедегенсезімдерінқалыптастырудақазақхалқыныңауызәдебиетініңорныерекше. Ұрпақтанұрпаққажалғасыпкележатқанхалқымыздыңауызәдебиеті – мектепкедейінгіжастағыбалалардыңойөрістеріндамытуға, қиялыншарықтатуға, тілбайлығынмолайтуғатигізетінпайдасыұшан-теңіз...
Халықауызәдебиеті – халықшежіресі. М.Горький «Халықауызәдебиетінбілмейінше, еңбекшіхалықтыңнағызтарихынбілумүмкінемес» деген. Ауызәдебиетіде, жазбаәдебиетідекөркемтуынды.
Сәбилердіңой-өрісіндамытуға, қиялыншарықтатып, тілбайлығынмолайтуғаауызәдебиетүлгілері – ертегілер, жұмбақ, жаңылтпаштардың, халықойындарыныңтигізетінпайдасыұшан-теңіз. Әрине, ауызәдебиетіүлгілеріменбалалардытаныстыруүшіналдыменоқытылатынматериалдыңкөлемін, мазмұнынанықтапалукерек. Материалмәтінніңмазмұныбалалардықызықтыратындай, жалықтырыпжібермейтіндейшағынболукерек.
Ертегініңөзіндікқұрылысы, көркемдікерекшелігібар. Қандайертегініалсақта, олбелгілібірсюжеткеқұрылады, оқиғаныңжелісініңбасталуы, аяқталуы, өзіндікшешіміболады. Ертегібаяубасталып, оқиғажелісікүрделенетүседі. Әсіресеадамөмірінебайланыстыіс-әрекетөткірсықақ-мысқылменберіліп, баласезімінселтеткізіп, күлкігемәзетеді. Балажағымсызкейіпкердіңжексұрынәрекетіненбойтартыпжақсылыққақұмартады. Ертегініңәржақтысырынқызықты, тартымды, баласанасыналайықтайжеткізуайтушыныңшынайышеберлігінетікелейбайланысты.
Бақшадаертегіоқусабақтажәнесабақтантысуақыттардаөтіледі. Оқужұмысыбаланыңжасерекшелігінеорайжоспарланады. Сәбилертобындаауызшаәңгімелепберутәсіліқолданылады.
Сәбилертобындаоқығандытыңдатужәнеәңгімелепберуқатаржүргізіледі. Мұндаймақсат – ертегініауызекіәңгімелеугетөсілдіреотырыпоқылғандышыдамдылықпентыңдайбілугеүйрету.
Сынтұрғысынанойлаудыңдамужолдары:
Кезеңдері:
Қызығушылықтыояту
Мағынаныашу (ажырату)
Ойтолғаныс
Әдістері:
Топтастыру
Ассоциация
Ойқозғау
Джик-Со
Инсерт
Венн диаграммасы
Кубизм
Бес жолды өлең
Ой толғау
Ой қозғау әдісі:
дамытушы;
сұрақтар арқылы ой салу;
жауап талап ету.
Топтастыру әдісі:
тақырыпқа қатысты барлық мағлұматты топтсатыру.
Ассоциация әдісі:
зат жайлы жалпы мәсілемт жинау.
Инсерт әдісі:
сөздің көп мағынасын ашу;
синонимдер;
антонимдік сөздік қорларын кеңейту;
сөзді дұрыс қолдануларын қалыптастыру.
Венн диаграммасы әдісі:
екі затты салыстыру;
ортақ белгісін табу;
берілген тақырыпты қорытындылау, нақтылау.
Кубизм әдісі:
балалардың білімдерін салыстырып, дәлелдеу;
ерекшелік;
мен үйрендім;
суреттер;
қолдан сұрақтар арқылы айқындау.
Бес жол өлең:
балалардың шығармашылығын тұрақтандыру;
Не? Қандай? Не істейді?
Түйінді сөз.
Күтілетін нәтиже:
Сын тұрғысынан ойлау
Белсенділіктері артады
Тәжірибелік іс-әрекетте болады
Қарым-қатынас жасауға үйренеді
Құрбыларын тыңдай біледі
Ортаға шығып өз ойын айтуға үйренеді
Өз ойын тұжырымдай біледі
