Модулдік оқыту арқылы балаларды байланыстыра сөйлеуге үйрету
Модулдік оқыту — бүгінгі оқу жүйесінде балаларға байланыстыра сөйлеуді үйретудің маңызды әдісі. Бұл әдіс арқылы педагогтар балалардың сөйлеу қабілетін, сөздік қорын дамытуға зор үлес қосады. Басты мақсат — балалармен тиімді әдістемелер арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыру. Модулдік оқыту шәкірттің ынтасын арттырып, оқу үрдісін қызықты етіп, балалардың белсенділігін жандандырады.
Заман талабына сай оқыту әдістерін меңгерудің маңызы зор. Кез келген педагогтың міндеті — сапалы білім беру, балаларға әлемді таныту, сөйлеуге үйрету. Сондықтан, жаңа заманда инновациялық технологияларды пайдалану мәселесі өзекті болып саналады. Мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс істегенде, оларға қатысты әдіс-тәсілдерді қолдану педагогтың шығармашылық қабілетін талап етеді.
Модулдік оқыту әдістері, атап айтқанда, тірек-сызбаларды, графиктік сұлбаларды және пиктограммаларды пайдалану арқылы балалардың сөйлеу қабілетін дамыту жолында көптеген мүмкіндіктер ашады. Педагогтар бұл құралдарды пайдаланып, балалардың қызығушылығын оятып, шығармашылық әлеуетін дамытуға бағыттай алады. Мұндай тәсілдер алынған білімді жадында ұзақ сақтауға, логикалық ойлау дағдыларын жетілдіруге көмектеседі.
Балалардың білім алу жолында педагог ретіндегі міндеттеріңізді жаңаша көзқараспен қарап, бүгінгі күні модулдік оқыту технологиясының тиімділік деңгейін арттыру бағытында әрекет жасаңыз. Келешекте меңгерілген дағдылар, ұсынылған әдістер мен тәсілдер, білім мен тәрбие берудің жаңа парадигмасын қалыптастыратындығына сенімдіміз. Оқыту үрдісінде модулдік оқытуды енгізу — баланың танымдық қабілеттерін дамытуға берілген үлес.
«Модулдік оқыту арқылы балаларды сөйлеуге үйрету»
«Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру педагогтың интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтық және де басқа көптеген келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі» С.В. Селевко дегендей, қазіргі таңда көптеген инновациялық технологияларды өз жұмыс үрдісімізде қолдану балабақша жұмысын әлде қайда жақсартады.
Жалпы білім беру жүйесінің алғашқы сатысы болып есептелетін мектепке дейінгі мекемелерде қазақ тілін үйрету, өз ойын дұрыс жеткізу дағдыларын жаңа технологиялар арқылы жетілдіру педагогтарға жауапты міндеттер жүктейді. Мектеп жасына дейінгі баланың дүниетанымы, сапасы, зердесі, тілінің дамуы, сөздік қоры молаю, сөзге деген қызығушылығы жедел қалыптасатыны ғылымда әлдеқашан дәлелделген. Балабақшада өз тілін үйретуде сөздік жұмысты қоршаған ортамен, күнделікті өмірімен тығыз байланыстыра жүргізу, жаңа сөздер қамтылатындай түрлі сөздік, дидактикалық, оқиғалы-желелі ойындар арқылы тіл ұстарту: көру, есту, тындау, қайталау, есте сақтау, жаттау қабілеттерін жетілдіріп отыру, балаларды сөйлеуге білуге, сөйлемдерді дұрыс айтуға, тәрбиешінің сұрағын түсініп дұрыс жауап беруге баулу мақсаты көзделеді. Әрбір сабақты өткізуде тәрбиешінің шығармашылығы, әдіс тәсілдерді тиімді пайдалануы сабақты түрлендіріп ұйымдастыруда ойындарды қолдануы балалардың қиялын шарықтатады.
Балалардың байланыстыра сөйлеуде интелектуалдық дамуында ,оның шығармашылық мүмкіндіктерін байыта түсүде-оқу барысында «Модулдік оқыту» - әдісін қолдану үлкен орын алады. Себебі, сәбилер топ балаларының сөздік қоры аз, ата-аналарымен бақшадан тыс жерлерде өзге тілде сөйлеседі, ал, естияр, ересек тобында балалардың тіл байлығы нашар, сөздік қоры аз болғандықтан, өз беттерінше әңгіме құрастыра алмайды, осы кезде «Модулдік оқыту» әдісі қолданылады. Ғылыми тілде «Модулдік оқыту» деп айтсақ, қарапайым тілде тірек сызба, графикалық сұлбалар, пиктограммалар, ПРОПП карта.
Таблица 1
«Модулдік оқыту арқылы балаларды байланыстыра сөйлеуге үйрету» жұмысының мақсатқа жету жолдары. «Модулдік оқыту» деген не? Ол нені дамытады? – деген сауалдар жұмыс барысында туады. бұл сауалдарға жауап беру үшін, моделдік оқытудың дамыту жолдарын ашып алу қажет.
Модулдік оқыту тек байланыстырып сөйлеуді ғана дамытпайды екен. Оны кесте бойынша тамашалап көріңіздер.
Модулдік оқыту
Байланыстырып сөйлеу
Сөздік қорды байытады
Есте сақтау қабілеті
Логикалық ойлау
Зейін қалыптасады.
Таблица 2
Бұл сызбадан «Модулдік оқытудың» жан-жақты дамуына жол бар екенін көруге болады. Бірақ, бәрі айналып келгенде байланыстырып сөйлеуге тіреледі. Себебі, барлығы тілмен байланысты. Ал, байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін, моделдік оқыту тәсілдерімен түрлерін көптігі қажет.
Модулдік технология педагогтың алдында тұрған көптеген мәселелерді шешуге көмектеседі:
жалпы білім сапасын жоғарылату;
сабақтың тиімділігін жоғарылату;
жеке тұлғаның өзін-өзі реттеуі, өзін-өзі тәрбиелеуі, өзін-өзі дамытуы.
Модулдік технология алға қойған мақсатқа балалармен бірлесе отырып проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.
Модулдік технологиялардың ерекшелігі: тек білімді меңгерту емес, оқушының танымдық қабілетін және танымдық процестерді жадының алуан түрлерін есту, көру, қимыл ойлауды, ынтаны қабылдау қабілетін дамытып, оны бекіту, шығармашылық деңгейін арттыру.
М одулдік оқыту технологиясының тұлға қажеттіліктерін қанағаттандыруда және оны дамытуға ықпалы
Модулдік оқыту технологиясының
тиімділігі
Білу
Шығармашылығы
Сөздік қорын дамыту
Түсіну
Қолдану
Талдау
Топтау
Білімді бағалау
Елестету
Ойлау
Қарым-қатынас
Жады
Зейін
Таблица 3
Модулдің тиімділігі сол, өлең, тақпақ, ертегі, мақал-мәтел туралы берілетін көлемді түсініктерді, ұғымдарды тұжырымды түрде, көрнекті түрде ғана жып-жинақы етіп бере білуінде. Модуль әр баланың алдында жатады. Ол өлең, тақпақ, мақал, ертегіден білім алудың бағдаршамындай, балалар оған қарап, әр түрлі іздену, зерттеу жұмыстарын орындайды. Модуль әрі тірек карточкасы, әрі көрнекілік, әрі көмек-нұсқау рөлін де атқарады. Модуль бала іс-әрекетін де белгілі бір мақсатқа жүйелейді, бағыттайды, тәртіпке салады. Сызба-модуль педагогтың да жұмысын жеңілдетеді. Оның әр тармағы бойынша жеке жұмыстар, топтық жұмыстар, жұптық жұмыстар беріп, оқушының білім деңгейін шығармашылық деңгейге дейін алып келуге, түсініктен анализ, синтез, бағаға дейін көтеруге болады. Модуль бойынша жұмыс дұрыс ұйымдастырылса, онда өлең, тақпақ, ертегі, мақал-мәтел туралы терең де толық білім қамтамасыз етіледі деп болжауға болады. Бұл жоба жаңа тақырыпты игертуге де қолайлы (әсіресе диагностика үшін).
«Модулдік оқыту» дамыту жолдары өте көп. Жоғары кестеде көрсетілгендей осы моделдік оқыту түрлері арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуге үйретуде тигізетін әсері мол. Әрқайсысына жеке тоқталып, мазмұнын ашып көрейік.
Байланыстырып сөйлеуді дамыту үрдісінің тиімді әдісінің бірі - тірек-сызба.
Тірек-сызбаны қолдану баланың байланыстырып сөйлеуін дамыту үшін тигізетін әсері көп. Сонымен, қатар мұнда тілмен қатар зейін де, еске сақтау, сөздік қорды, логикалық ойлаулары да дамиды десек біз қателеспейміз. Тірек-сызбаны әр түрлі тақырыпта қолдануға болады.
Сондай-ақ, тірек-сызба арқалы өлең жаттау, мақал-мәтел, жаңылтпаш жаттауға болады. Баладағы байланыстырып сөйлеуді дамыту үрдісін жеңілдету үшін, көрнекі құралдардың маңызы зор. Яғни, тірек-сызбаны пайдалануда үлкен нәтижеге жеттік. Себебі, әңгімелеуде тіл қалыптасады, сөйлеу мәнерлігі қалыптасады, сөйлемді құрастыру тереңдетіледі.
Л.Г.Бединскаяның тірек-сызбаларына сүйеніп көптеген түрін, әртүрлі тақырыпта жасауға болатынын шештік. Тірек-сызба арқылы әңгіменің, тақпақтың , ертегінің мазмұның түгелдей түсініп есте сақтауына, кейіпкерлерді сақтап, баяндап әңгімелеуге септігін тигізеді. Тірек-сызба тек ертегіні әңгімелеуде ғана емес, сонымен қатар ойыншықтың, ыдыс-аяқтың, құстардың айырмашылығын, пішінің, неден жасалғанын айтып баяндап беру үшін де тірек-сызбаның көмегі өте нәтижелі екенің байқауға болады. Мұндай тірек-сызбалар ересек, даярлық топтарында, ал тірек-суреттер сәбилер топтарында қолдану тиімді болады. Мысал ретінде алдарыңызда жатқан тіректерге сөйлем құрастырыңыздар: «Жемістерді ажырат», «Ойыншықтарды сипатта».
Ресей психологтары мен логопедтері О.М. Дьяченко, В.П. Глухов, Т.А. Ткаченко және В.К. Воробьеваның айтуы бойынша заттың сызбалардың моделдерін қолдану барысында балалардың байланыстыра сөйлеуін жеңілдетеді. Бұл сызба арқылы, бала қарап отырып затты зерттейді, сол зат туралы баяндап береді. Жүйе бойынша әңгімелейді. Мысалы: В.К. Воробьеваныңсенсорлық – графикалық сұлбасы заттың белгілерін сенсорлық каналдар (көру, есту, сезу мүшелері) арқылы анықтайды. Бұл графикалық сұлба 6 карточка :
көз – қарау
қол – сипап сезу
ауыз – дәмін ажырату, әңгімелеу
мұрын – иіскеу
? (сұрақ белгісі) – қай топқа жатады
жүрек - өз көңілінді білдіру.
Осындай графикалық сызбалар арқылы әңгімелегенде балалардың сөздік қоры кеңейіп, заттың түр-түсін, көлемін, сапасын, қасиетін білдіретін сөздерді үйренуге бағыт береді.
Сәбилер тобынан бастап В.К.Воробьеваның сенсорлық – графикалық сұлбасына сүйенсе, балалар сөздерді түрлі грамматикалық жаттығулардан қолдана бастайды. Бұл жұмысқа ерекше көніл бөліп, балалардың қате айтқаның түзете отырып, сөзді грамматикалық формада дұрыс айтуға үйретуге тырысады. Бұл тірек-сызбаны бастамас бұрын алдын ала жұмыс жүргізу қажет, яғни ойындар және дайындық жаттығулар. Мысалы:
1). Бақылау жаттығулар (заттын қасиетін көре білуге үйрету)
2). Сөздік және грамматикалық жаттығулар. Әңгіме құрастыру барысында тірек-сызбаны қолдану, балалардың байланыстырып сөйлеуін жеңілдетеді. Себебі, осы жаттығулар әңгімелесу барысында анық, толық, ретімен байланыстыра айтуға женілдігін тигізеді. Ресейдегі орыс ұстаз-психологтар және логопедтер: О.М.Дыеченко, В.П.Глухов, Т.А.Ткаченко және В.К.Воробьеваның айтуы бойынша заттық сұлбалардың модулдерін қолдану арқылы балалардың байланыстыра сөйлеуін жеңілдетуге болады.
Балалармен сұлба арқылы әңгімелегенде балалардың сөздік қоры молаяды, балалар заттың түр-түсін, көлемін, сапасын, қасиетін білетін сөздерді үйренеді грамматикалық құрылымы жайлы мағлұмат алады және балалар өз бетінше көптеген етістік, есімдік, сын, сан, есім тұлғаларын әр түрлі формада қолдануына бағыт береді. Жоғары модульдік оқыту әдісі бойынша балалардың көпшілігі оқу жылдын аяғында көмекші сұрақсыз өз дербестігімен байланыстырып әнгімелеуге үйренеді және балалардың баяндап әнгіме құраулурының көлемі әдәуір ұлғайып, толық айтылатындары байқалады. Ақыл-ой тәрбиесінің жетекші қозғауыш күші саналатын бала тілінің дамып-жетілуінің манызы зор. Мысал ретінде алдарыңызда жатқан сұлбаға қарап сөйлем құрастырыңыздар (жемістер, көкеністер)
Пиктограмма – бұл арнайы белгі бейнеленген карточка. Карточкаға қарап отырған бала ертегіні, заттарды әңгімелеп, баяндап береді. «Оқыған кезде жаза, суретін сала, кестесін сыза отыру» - бұл есте сақтаудың ережесінің бірі екені барлығымызға мәлім.
Мысалы: жануарларды зерттеуде пиктограмманың қолдануы
Бұл не?
Құрылысы
Терісі
Түсі
Көлемі
Немен қоректенеді
Қалай дәм алады
Қимылы
Менің оған деген сүйіспеншілігім (қарым-қатынасым).
Пиктограмманы ересек, даярлық топтарында қолдану ыңғайлы болады. Мысалы: 1 жануарды (қоян) зерттеу.
Бала ерте жасынан әңгіме, ертегімен таныса бастайды. Бірақ, ол өз ертегісін ойдан шығаруға, автордың ойын түсінуге, байланыстырып әңгіме құрастыруға, мазмұнына сәйкес сұраққа жауап бере алмайды. Сондықтан да, балалармен ПРОПП карта жұмыстарын жүргізген жөн.
5-7 жасар бала ПРОПП карта арқылы мазмұнды анализдеу, сараптама жасау әрекетін дамытуға болады. Ол үшін алдын-ала балалармен «ПРОПП карталармен танысайық», «Сиқырлы сөздер», «Кейіпкер портреті» т.б. деген ойындар ұйымадстыруы қажет. Бала кем дегенде бір ертегімен таныс болмаса, өз еркімен ертегіні құрастыра алмайды. Жалпы ПРОПП картаның 31 түрі бар. Бірақ олардың барлығы ертегілерде кездесе бермейді. Владимир Яковлевич Пропп пен Джанни Родари осы карталарды балабақша жұмысына арнап іріктеп, 20 түрін қалдырды. Олар:
Ұйғарым немесе тыйым салу
Айып немесе бұзу
Зиян келтіру және жетіспеушілік.
Кейіпкердің кетуі.
Қиын мәселе
Сыйлаушымен кездесу
Сыйқырлы сый
Кейіпкердің пайда болуы
Антагонистің ең жоғарғы құрамы
Күрес
Жеңіс
Оралу
Үйге келу
Жалған кейіпкер
Сынау
Қайғымен жетіспеушілік жойылды.
Кейіпкердің танымал болуы
Той.
Жалған кейіпкердің әшкерленуі
Жауға тыйым салынады.
Әрбір белгі бір мазмұнды береді. Мысалы, жоғарыдағы «жалған кейіпкер» белгісі жалмауыз, жезтырнақ, үш басты айдаһар т.б. білдірсе, «Қиын мәселе» кейіпкердің жалмауыздың қолына түсуі, жер астына түсіп кетуі т.б. кейіпкердің басына туған қиыншылықты білдіреді. «Той» белгісі кейіпкердің мұраты-мақсатына жетуі деген мағынаны білдіреді. Осы сияқты әр белгіге бала өз ойынан мағына ойластырып, ертегі мазмұның құрастырып жазады.
Бұл функциялар барлық ертегілерде кездеспейді. Кейде біреулері шығарылады, ал кейде орындарымен ауыстырылады, кейде көбейеді, өзгертіледі.
Мысалы: 1 ертегі шығару
Қорыта айтқанда, осы модулді оқыту технологиясы балының есте сақтау, зейін, ойлау, елестету, қабылдау, танымдық шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыру, сыйласу, өзара қарым-қатынас орнату, қиындықтарға дайын болу, оны жеңу танымдық процестерді дамытады. Сондықтан біз сіздерге «Модулдік оқыту технологиясын» өз іс-әрекеттеріңізде қолдануды ұсынамыз. Егер тәрбиеші – ұстаз тіл дамыту т.б. іс-әрекеттерінде әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолданып, балаларды қызықтыра алып, жүзеге асырса, нұр үстіне нұр болар еді.
Сөз соңында бүгінгі күн талабына сай нақты, терең білім беруде жаңа технологиялар бірден-бір ұстаз сүйенер тұтқа дегім келеді.
